ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ
ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΕΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΓΝΩΣΕΙΣ
Οι απαρχές της φιλοσοφίας. Προσωκρατικοί φιλόσοφοι
- Το πέρασμα από το μύθο στο λόγο, στη λογική ερμηνεία των φαινομένων.
- Ανάπτυξη της φιλοσοφίας στις πόλεις της Ιωνίας.
- Κεντρικό θέμα: η αναζήτηση της αρχής του κόσμου, του αρχικού στοιχείου (Θαλής, Αναξίμανδρος, Δημόκριτος, Ηράκλειτος, Παρμενίδης, Εμπεδοκλής, Αναξαγόρας).
Μέσα 5ου αι.
- Χρυσός αιώνας, η Αθήνα «Ελλάδος παίδευσις» κατά τον Θουκυδίδη, πολιτικό και πνευματικό κέντρο του ελληνισμού.
- Μεγάλες αλλαγές, οικονομική, πολιτική και πνευματική ανάπτυξη: εμπόριο, ναυτιλία, Ακρόπολη, Δημοκρατία, Εκκλησία του Δήμου, ρητορική και φιλοσοφία.
Σοφιστική
Σημαντική κίνηση στο χώρο της σκέψης και της φιλοσοφίας.
Αιτίες της ανάπτυξης του κινήματος:
- Η δημιουργία της πόλεως–κράτους και η ανάπτυξη της δημοκρατίαςèενεργή συμμετοχή του πολίτη στο δημόσιο βίοè ανάγκη ειδικών γνώσεων, δεν επαρκεί η φυσική ευγλωττίαè δάσκαλοι (σοφιστές) που δίδασκαν την «ευβουλία», δηλαδή το σκέπτεσθαι και πράττειν ορθώς στον ιδιωτικό και δημόσιο βίοèοι διανοούμενοι εγκαθίστανται στην Αθήνα ή είναι Αθηναίοι.
- Αλλαγές στο περιεχόμενο της εκπαίδευσης: εκτός από γραμματική, μουσική περιλαμβάνει νομικά, πολιτική θεωρία, ρητορική, φιλοσοφία.
- Σημαντική επίδραση της σοφιστικής: σοφιστές= φιλόσοφοι αλλά και δάσκαλοιè δίδασκαν πώς μπορεί κάποιος να γίνει ολοκληρωμένος πολίτης και να διακριθεί στην πόλη.
Σοφιστές
- Αμφισβήτηση των παραδοσιακών αξιών και αντιλήψεων για τη θρησκεία, το δίκαιο, την κοινωνική οργάνωση,
- Αμφισβήτηση των απόλυτων αληθειών του παρελθόντος, έντονος σκεπτικισμός, απόλυτος σχετικισμός.
- Νόμος: ανθρώπινο κατασκεύασμα που δεν είναι απόλυτο, αιώνιο αλλά σχετικό και εξαρτώμενο από τις κοινωνικές συνθήκες.
Τα έργα τους χάθηκαν, οι σοφιστές θεωρήθηκαν απειλή για τις παραδόσεις της Αθήνας και υπεύθυνοι για την κρίση και την ήττα κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο è γνώση των απόψεων των σοφιστών από τον εχθρό της σοφιστικής Πλάτωνα
Πρωταγόρας
- Αγνωστικιστής όσον αφορά τη γνώση των θεών («δεν ξέρω ούτε αν υπάρχουν ούτε αν δεν υπάρχουν»).
- Δισσοί λόγοι: για κάθε θέμα υπάρχουν δύο αντίθετες απόψεις τις οποίες μπορεί κανείς, ανάλογα με τη θέση του, να υποστηρίξει.
- «Πάντων χρημάτων μέτρον εστίν άνθρωπος». Καμία αλήθεια δεν υπάρχει από μόνη της. Ο άνθρωπος ορίζει το μέτρο των πραγμάτων.
- Η γνώση του ανθρώπου για τα πράγματα είναι σχετική, εξαρτάται από τις συνθήκες. Δεν υπάρχει απόλυτη ουσία, αλήθεια.
Αντίθετα, ο Σωκράτης και ο Πλάτωνας αναζητούσαν την απόλυτη ουσία των πραγμάτων, την αιώνια απόλυτηαλήθεια που υπάρχει ανεξάρτητα από τον άνθρωπο και τις συνθήκες.
Πρόδικος
Γένεση της θρησκείας: Οι θεοί είναι ανθρώπινα δημιουργήματα και εξελίσσονται όπως εξελίσσεται ο ανθρώπινος πολιτισμός.
Ιππίας
Σύμφωνα με τη φύση (φυσικοί νόμοι), οι άνθρωποι είναι ίσοι. Οι κοινωνικές διακρίσεις οφείλονται στον ανθρώπινο νόμο και όχι στο φυσικό.
Αντιφώντας
Όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι στα πλαίσια της πόλης ή της ανθρωπότητας. Οι διακρίσεις οφείλονται στις κοινωνικές συμβάσεις (ανθρώπινος νόμος).
Γοργίας
Ρητορική τέχνη, γοργίεια σχήματα. Σκοπός της ρητορικής είναι να αναδείξει το πιθανό, το εύλογο και να το παρουσιάσει ως αληθινό, αποκλείοντας με επιχειρήματα τις άλλες εκδοχές.
Κριτίας
Ακραίος ολιγαρχικός, ένας από τους τριάκοντα τυράννους. Εκμετάλλευση των ακραίων σοφιστικών διδαγμάτων για να στηρίξει τις ολιγαρχικές θέσεις του.
Η φύση διδάσκει το δίκαιο του ισχυρούèμε αυτό τον τρόπο πρέπει να οργανώσουμε τις κοινωνίες. Δίκαιο είναι το συμφέρον του ισχυρού, ο ισχυρός πρέπει να επιβάλλει το νόμο της φύσης στις ανθρώπινες κοινωνίες.
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – ΠΛΑΤΩΝΑ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ
Δ2. Οι φιλοσοφικές ιδέες του Σωκράτη. Διαλεκτική, μαιευτική μέθοδος.
Η αναζήτηση των ορισμών, η επαγωγική μέθοδος και η ηθική.
Σωκράτης: σημάδεψε ανεξίτηλα τη σκέψη και τη φιλοσοφία ολόκληρης της ανθρωπότητας Μαντείο των Δελφών: «Σωκράτης απάντων σοφότατος»
Σωκράτης: «εν οιδα, ότι ουδέν οιδα» èέλεγχος της ορθότητας του χρησμού èδιαπίστωση ότι αυτοί που θεωρούνταν σοφοί δεν ήτανè μίσος των ίδιων, αντιφατικά αισθήματα.
Η σωκρατική αμφισβήτηση
Όχι άθεος, αλλά είρωνας. Προσποίηση άγνοιας.
Ειρωνεία: όπλο της σκέψης, της αναζήτησης της αλήθειας και της φιλοσοφικής έρευνας.
Σοφιστές: αμφισβήτηση èαπόλυτη άρνηση, απόλυτος σχετικισμός.
Σωκράτης: θετική αμφισβήτηση των παραδόσεωνè αναζητά την πρώτη, τηναπόλυτη αλήθεια, που δεν επηρεάζεται από τις συνθήκες, δεν εξαρτάται από τον άνθρωπο.
Διαλεκτική και μαιευτική
Διαλεκτική, διάλογος: μέσο για τον έλεγχο και την εξαγωγή συμπερασμάτων.
Διατύπωση μιας άποψης από το συνομιλητήè ερωτήσεις Σωκράτηèσταδιακή αναίρεση των θέσεων του συνομιλητή και προσπάθεια να οδηγήσει το συνομιλητή με τη συζήτηση στη γενική αλήθεια, την πρώτη αλήθεια των πραγμάτων.
Μαιευτική μέθοδος: δεν παραθέτει ο ίδιος εκ των προτέρων κάποια θεωρία ή άποψη è προσπάθεια να εξαχθεί η σωκρατική θέση από τον αντίπαλο (μητέρα = μαία).
Ο Σ. υποστηρίζει ότι καμιά φιλοσοφική θεωρία δε γέννησε ο ίδιος
è βοηθάει το συνομιλητή του να γεννήσει μέσα του την αλήθεια.
Πλάτωνας: ο άνθρωπος γνωρίζει την αλήθεια, την Ιδέα è στόχος της φιλοσοφίας να βοηθήσει τον άνθρωπο να την ξαναθυμηθεί, να την επαναφέρει στη μνήμη του.
(αλήθεια = α + λήθη)
Θέματα που απασχόλησαν το Σωκράτη
- Έστρεψε το φιλοσοφικό στοχασμό από τη μελέτη των φυσικών φαινομένων (Ίωνες φιλόσοφοι) σε θέματα ηθικά και πολιτικά, στον άνθρωπο και τηνκοινωνία του.
- Αναζήτησε ένα σταθερό έδαφος πάνω στο οποίο να καθοριστεί αυστηρά και αμετάκλητα κάθε έννοια καλού, αρετής και σοφίας.
- Αναζήτησε την αρχή κάθε ηθικής έννοιας, δηλαδή το απόλυτοαπορρίπτοντας το σχετικό, την ουσία της ηθικής και όχι τα ηθικά φαινόμενα.
Η επαγωγική μέθοδος
Επακτικοί λόγοι: σκοπός η εξαγωγή καθολικών ορισμών, «το ορίζεσθαι καθόλου».
Παραδείγματα è εξαγωγή καθολικών συμπερασμάτων è απόλυτη γνώση του θέματος èγνώση της αλήθειας του καλού και του κακού, του δικαίου και της αδίκίας
Η λογική σκέψη και όχι οι αισθήσεις είναι ο μοναδικός οδηγός προς την αλήθεια προς το καθολικό και το αιώνιο.
Δ3. Η δίκη και ο θάνατος του Σωκράτη
Οι κατήγοροι του Σωκράτη: Μέλητος (ποιητής), Άνυτος (βυρσοδέψης, πολιτικός, στρατηγός) και Λύκων (ρήτορας).
Οι κατηγορίες
1η: Είναι άθεος, δεν θεωρεί θεούς αυτούς που η πόλη θεωρεί και εισάγει νέους θεούς («καινά δαιμόνια») διαφορετικούς.
2η: Διαφθείρει τους νέους.
Αξιολόγηση της πρώτης κατηγορίας
Ο Σωκράτης δεν μπορούσε να κατηγορηθεί για αθεΐα, γιατί:
- Η αρχαία ελληνική η θρησκεία δεν είχε ιερό βιβλίο ούτε δόγμα ούτε ιερατείο. Ιερείς εκλέγονταν κάποιοι πολίτες με τον ίδιο τρόπο που εκλέγονταν και στα άλλα αξιώματα της πόλης (εξαίρεση: Ελευσίνια μυστήρια).
- Ήταν αδύνατο να κατηγορηθεί για αθεΐα όποιος μετείχε στις μεγάλες θρησκευτικές τελετές. Η συνήθης κατηγορία ήταν για ασέβεια, δηλαδή για μη συμμετοχή ή υπονόμευση της αξίας των τελετών.
Αξιολόγηση της δεύτερης κατηγορίας
Η δεύτερη κατηγορία είχε σχέση περισσότερο με την πραγματικότητα:
- Πολλοί μαθητές του Σωκράτη γοητεύονταν από τον τρόπο με τον οποίο ξεσκέπαζε την ψεύτικη σοφία των σοφιστών και των δημαγωγών è ασκούσε μεγάλη γοητεία στη νεολαία και οι απειλούμενοι από το Σωκράτη θεωρούσαν αυτό «διαφθορά».
- Πολλοί νέοι που ανήκαν στον κύκλο του Σωκράτη πήραν ενεργό μέρος στην πολιτική και έπαιξαν αρνητικό ρόλο σε μια καταστροφική για την Αθήνα εποχή (Αλκιβιάδης).
- Πολλοί φίλοι του Σωκράτη τάχθηκαν με την ακραία μερίδα των ολιγαρχιών και στήριξαν το πραξικόπημα των τριάκοντα τυράννων (Κριτίας, Χαρμίδης).
- Οι θεωρίες του δασκάλου θεωρήθηκε ότι ήταν υπεύθυνες για την κακή κατάληξη των μαθητών του.
Η απόφαση του δικαστηρίου
Καταδίκη του Σωκράτη από το δικαστήριο της Ηλιαίας με 289 έναντι 220 ψήφους.
Η ποινή: θάνατος
Σωκρατική ειρωνεία: περιφρόνηση προς το δικαστήριο και το θάνατο, πρότεινε να τιμηθεί με σίτιση στο Πρυτανείο και να πληρώσει πρόστιμο μιας μνας.
Η θανάτωση
Παρέμεινε ένα μήνα στο δεσμωτήριο (Δήλια, «θεωρία» των Αθηναίων, απαγόρευση εκτελέσεων μέχρι να γυρίσει από τη Δήλο η Πάραλος).
Αντιστάθηκε στις προσπάθειες των φίλων του να τον πείσουν να αποδράσει.
Πίστευε ότι το γεγονός ότι αδικήθηκε από τους συμπολίτες του δεν αποτελούσε δικαιολογία για να διαπράξει αδικία εναντίον των νόμων της πόλης èκώνειο
E1. O βίος του Πλάτωνα
Αριστοκρατική καταγωγή. Γεν. 428/429
Γονείς: Αρίστωνας, Περικτιόνη
Κριτίας, Χαρμίδης: συγγενείς της μητέρας, συνδέθηκαν με τους τριάκοντα.
7η επιστολή: πηγή πληροφοριών για τη ζωή του Πλάτωνα, αυτοβιογραφία.
Η επαφή του με την τέχνη: μουσική και γυμναστική παιδεία, ασχολήθηκε νέος με την τραγική ποίηση
Πολιτική: Νέος: ενδιαφέρον, όμως αργότερα ανάμειξη συγγενών του στους τριάκοντα, καταδίκη του Σωκράτηèαπομάκρυνση από την πολιτική.
Μετά το θάνατο του Σωκράτη: Μέγαρα, στο φιλόσοφο Ευκλείδη.
Πρώιμοι διάλογοι: πρώτη δεκαετία μετά το θάνατο του Σωκράτη.
Τα ταξίδια του Πλάτωνα και η σικελική εμπειρία
Κάτω Ιταλία, Σικελία. Πληροφορίες για επίσκεψη στην Αίγυπτο και την Κυρήνη: θρύλοι (αναφορές στη σοφία της Αιγύπτου, μυστήριο αιγυπτιακών ιερατείων)
1ο ταξίδι στη Σικελία:
Επαφή με τον Πυθαγορισμό, Αρχύτας ο Ταραντίνος,
Γνωριμία με το Διονύσιο Ι, τύραννο των Συρακουσών και το Δίωνα
Πρόθεση του Πλάτωνα: να διδάξει τη φιλοσοφία και την πολιτική αρετή στο Διονύσιο èεκδιώχθηκε και κινδύνεψε (Αίγινα).
2ο ταξίδι:
Φιλία με Δίωνα: κίνδυνοι, απογοητεύσεις
Διονύσιος ΙΙ è πρόθυμος να δεχθεί τα φιλοσοφικά του διδάγματα
Στόχος: να μεταμορφώσει το Διονύσιο σε φιλόσοφο – βασιλέα: πραγμάτωση της πολιτικής του θεωρίας (Πολιτεία)
3ο ταξίδι
Εμπλοκή διαφόρων Ακαδημεικών στην εμφύλια διαμάχη Δίωνα-Διονυσίου.
Η ίδρυση της Ακαδημίας.
Μετά το πρώτο ταξίδι: Αττική, Δίπυλο, ίδρυση σχολής Πλάτωνα
Ακαδημία: θα λειτουργήσει για εννέα αιώνες, Ιουστινιανός è κλείσιμο σχολής.
Περιοχή Ακαδήμεια, αρχαίο γυμναστήριο, ήρωας Ακάδημος ή Εκάδημος
1930: αποκάλυψη γυμναστηρίου
Μαθήματα παρόμοια με αυτά που ορίζει στην πολιτεία του ο Πλάτωνας ως ιδανική παιδεία των φυλάκων.
Μαθηματικά και διδασκαλία της διαλεκτικής
«μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω»
Μαθητές του Πλάτωνα: Αριστοτέλης, Σπεύσιπος, Ξενοκράτης, Φίλιππος από τον Οπούντα.
Β. Η φιλοσοφική σημασία του διαλόγου.
Θέματα του διαλόγου
1ο: ποιά είναι η φύση της αρετής;
2ο: ποιός μπορεί να διδάξει την αρετή; είναι κατάλληλοι οι σοφιστές, για να αναλάβουν τη διδασκαλία της αρετής;
Τα δύο θέματα δε διαχωρίζονται για το Σωκράτη και τον Πλάτωνα.
Στο έργο αντιπαρατίθενται όχι μόνο οι απόψεις περί αρετής (1ο θέμα) αλλά και οιμέθοδοι για την προσέγγιση της αλήθειας (2ο θέμα).
Το θέμα του εάν η αρετή είναι διδακτή διαπερνά εμμέσως όλο το διάλογο.
Μέθοδοι που ακολουθεί κάθε συνομιλητής
Α. Η μέθοδος του Σωκράτη: διαλεκτική
- με τις ερωτήσεις προσπαθεί να διευκρινίσει και να ορίσει με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια κάθε επιμέρους θέμα και όρο èαπόλυτη γνώση και κατανόηση του πράγματος.
Β. Οι μέθοδοι του Πρωταγόρα: μύθος, διάλεξη και σχολιασμός ποιητικών κειμένων
1η : Ο μύθος: αφήγηση που έχει ποιητικό χαρακτήρα, είτε προέρχεται από την παράδοση και το θρύλο είτε πρόκειται για κατασκευή κάποιου διανοητή.
Ποιητικός και συμβολικός χαρακτήρας του μύθουè δεν μπορεί να οδηγήσει στη φιλοσοφική και επιστημονική γνώση.
Πλάτωνας: χρησιμοποίησε το μύθο, για να συμπληρώσει μια αυστηρή φιλοσοφική απόδειξη, όχι όμως ως αυτόνομο τρόπο, για να οδηγηθεί ο άνθρωπος στη γνώση.
2η : Η διάλεξη: Ο Πλάτωνας ειρωνεύεται αυτή τη μέθοδο.
Σωκράτης: κακή μνήμη, είναι αδύνατο να συγκρατεί όλες τις λεπτομέρειες.
Διάλεξη: μέθοδος πειθούς (κατάλληλη για πολιτικές συνελεύσεις), όχι μέθοδος προσέγγισης και κατάκτησης της αλήθειας.
3η : Σχολιασμός των ποιητικών κειμένων
Αρχαίοι Έλληνες: συνήθιζαν να αναφέρουν είτε τον Όμηρο ή άλλους ποιητές ως αυθεντίες.
Σοφιστές: ασχολήθηκαν με τις ανθρωπιστικές επιστήμες, πρωτοπόροι της λογοτεχνικής ανάλυσης, της φιλολογίας και κυρίως της γλωσσολογίας.
Σωκράτης: καχυποψία απέναντι στο γραπτό λόγο. Το γραπτό είναι βουβό.
Πλάτωνας: επιδιώκει να καταδείξει τις περιορισμένες δυνατότητες της σοφιστικής και να αναδείξει τη διαλεκτικήμόνη μέθοδο ικανή να οδηγήσει στην αλήθεια. του Σωκράτη ως
Το θέμα (η φύση της αρετής) μένει μετέωρο, χωρίς κάποιο οριστικό συμπέρασμα
Πρωταγόρας: αρνείται την ύπαρξη του απόλυτου και ασπάζεται τη σχετικότητα.
Σωκράτης: αναζητά μια απόλυτη αλήθεια, γενική και καθολική.