Κανόνες τονισμού στα αρχαία ελληνικά

Βασικοί κανόνες τονισμού
Σε ποια θέση μπαίνουν οι τόνοι;
Οι τόνοι μπαίνουν στη λήγουσα (Λ), στην παραλήγουσα (ΠΛ) και στην προπαραλήγουσα (ΠΠΛ)
Μια λέξη, ανάλογα με τη συλλαβή στην οποία τονίζεται, λέγεται:
οξύτονη, αν έχει οξεία στη λήγουσα, π.χ. πα-τήρ·
περισπώμενη, αν έχει περισπωμένη στη λήγουσα, π.χ. τι-μῶ
παροξύτονη, αν έχει οξεία στην παραλήγουσα, π.χ. λό-γος
προπερισπώμενη, αν έχει περισπωμένη στην παραλήγουσα, π.χ. δῶ-ρον
προπαροξύτονη, αν έχει οξεία στην προπαραλήγουσα, ἄν-θρω-πος
1. Καμιά λέξη δεν τονίζεται πιο πάνω από την προπαραλήγουσα, π.χ.
ΠΠΛ ΠΛ Λ λέ γο μεν ἐ λέ γο μεν ἐ λε γό με θα ΠΠΛ = προπαραλήγουσα, ΠΛ = παραλήγουσα, Λ = λήγουσα
Πότε βάζουμε οξεία;
2. Οξεία παίρνει πάντα η προπαραλήγουσα, π.χ. ἄν-θρω-πος
3. Οξεία παίρνουν πάντα τα φωνήεντα ό και έ, π.χ. λόγος, νέος (δε μας ενδιαφέρει αν βρίσκονται στη Λ στην ΠΛ ή στην ΠΠΛ)
4. Οξεία παίρνει η παραλήγουσα όταν: η παραλήγουσα είναι μακρά (Μ) και η λήγουσα  είναι  μακρά (Μ), π.χ., ΠΛ Λ Μ Μ ´ Παραδείγματα: ΠΠΛ ΠΛ Λ Μ Μ ´ κή  πων θή  κη δώ  ρων κώ  μη ἀν θρώ  πων ἀν θρώ ποις Για τα μακρά και τα βραχέα πληροφορίες μπορείς να βρεις εδώ.
Πότε βάζουμε περισπωμένη;
5. Περισπωμένη βάζουμε στην παραλήγουσα όταν: η παραλήγουσα είναι μακρά   (Μ) και η λήγουσα  είναι  βραχεία (Β), π.χ. ΠΛ Λ Μ Β ῀ Παραδείγματα: ΠΠΛ ΠΛ Λ Μ Β ῀ κῆ  πος κῆ  πε δῶ  ρον πῶ   λε φεῦ  γε κῶ  μαι γλῶσ  σα βα θεῖ αι
Παρατήρηση
Συχνά, πολλοί μαθητές μπερδεύονται όταν έχουν να τονίσουν λέξεις όπως: νέων, ὅλων. Στις περιπτώσεις αυτές προβληματίζονται τι τόνο θα βάλουν, γιατί σκέφτονται σύμφωνα με τον προηγούμενο κανόνα (της παραλήγουσας σε σχέση με τη λήγουσα). Όμως εδώ βάζουμε οξεία, γιατί τονίζουμε βραχύχρονα, το ο και το ε, που όπως μάθαμε παίρνουν πάντα οξεία, όπου κι αν βρίσκονται!
Ας ανακεφαλαιώσουμε τους πρώτους βασικούς κανόνες:
ΠΠΛ >> οξεία ο, ε ΠΛ(Μ) -Λ(Μ) ΠΛ(Μ)-Λ(Β) >> περισπωμένη
Ειδικοί κανόνες τονισμού
Πότε άλλοτε βάζουμε οξεία;
α) Οξεία βάζουμε στην ασυναίρετη λήγουσα της ονομαστικής, της αιτιατικής και κλητικής, π.χ. ὁ ποιητής, τον ποιητήν, ὦ ποιητά, οἱ ποιηταί, τούς ποιητάς, ὦ ποιηταί
β) Οξεία βάζουμε στη λήγουσα που προέρχεται από συναίρεση, όταν πριν από τη συναίρεση είχε οξεία η δεύτερη από τις συλλαβές που συναιρούνται, π.χ. ἑσταώς > ἑστώς, κληίς > κλείς
Πότε άλλοτε βάζουμε περισπωμένη;
γ) Περισπωμένη βάζουμε στη μακροκατάληκτη λήγουσα της γενικής και της δοτικής των πτωτικών, π.χ. τοῦ ποιητοῦ, τῷ ποιητῇ, τῶν ποιητῶν, τοῖς ποιηταῖς
δ) Περισπωμένη βάζουμε στη λήγουσα που προέρχεται από συναίρεση, όταν πριν από τη συναίρεση είχε οξεία η πρώτη από τις συλλαβές που συναιρούνται, π.χ. τιμάω > τιμῶ, ἐπιμελέες > ἐπιμελεῖς
Πότε βάζουμε βαρεία;
Βαρεία βάζουμε στη θέση της οξείας μόνο στη λήγουσα, όταν δεν ακολουθεί σημείο στίξης ή λέξη εγκλιτική. Παραδείγματα με βαρεία: ὁ βασιλεὺς τὴν μὲν πρὸς ἑαυτὸν ἐπιβουλὴν οὐκ ᾐσθάνετο τὸ βαρβαρικὸν Οξεία κι όχι βαρεία τό τε βαρβαρικόν. Στο " τό" βάζουμε οξεία κι όχι βαρεία, γιατί ακολουθεί εγκλιτικό. Στην ουσία ο τόνος του εγκλιτικού ανεβαίνει στο "τό". Στο "βαρβαρικόν" βάζουμε οξεία κι όχι βαρεία, γιατί ακολουθεί τελεία, δηλ. σημείο στίξης. Ο τονισμός των εγκλιτικών
1. Ο τόνος των εγκλιτικών χάνεται: α) σε όλα τα εγκλιτικά (μονοσύλλαβα ή δισύλλαβα), όταν η προηγούμενη λέξη είναι οξύτονη ή περισπώμενη: ναός τις, καλόν ἐστι στην περίπτωση αυτή ο τόνος της προηγούμενης λέξης κανονικά ήταν βαρεία, εφόσον τονιζόταν στη λήγουσα· επειδή όμως ανεβαίνει ο τόνος του εγκλιτικού, η βαρεία μετατρέπεται σε οξεία. τιμῶ σε, τιμῶ τινας β) μόνο στα μονοσύλλαβα εγκλιτικά, όταν η προηγούμενη λέξη είναι παροξύτονη: γέρων τις, παιδεύω σε. 2. Ο τόνος των εγκλιτικών ανεβαίνει στη λήγουσα της προηγούμενης λέξης (ως οξεία), όταν η προηγούμενη λέξη είναι προπαροξύτονη ή προπερισπώμενη ή άτονη ή εγκλιτική: ἔλαφός τις, ἔλαφοί τινες η προηγούμενη λέξη είναι προπαροξύτονη, γι' αυτό ο τόνος φεύγει από το εγκλιτικό και ανεβαίνει στη λήγουσά της ως οξεία. κῆπος τὶς > κῆπός τις, Ἀριαῖος τὲ > Ἀριαῖός τε η προηγούμενη λέξη είναι προπερισπώμενη, γι' αυτό ο τόνος φεύγει από το εγκλιτικό και ανεβαίνει στη λήγουσά της ως οξεία.  ἐν τινὶ τόπῳ > ἔν τινι τόπῳ - εἰ τὶς βούλεται > εἴ τις βούλεται  η προηγούμενη λέξη είναι άτονη, γι' αυτό ο τόνος φεύγει από το εγκλιτικό και ανεβαίνει στην ως τώρα άτονη λέξη ως οξεία. εἴ τίς ἐστί μοι φίλος. στο παράδειγμα έχουμε μια σειρά μεταβίβασης τόνων από το ένα στο άλλο. Ο τόνος από το μοὶ πηγαίνει στο ἐστὶ, από το ἐστὶ πηγαίνει στο τὶς και από το τὶς στο εἰ. 3. Ό τόνος των εγκλιτικών μένει στη θέση του (δηλ. δε γίνεται έγκλιση τόνου): α) όταν η προηγούμενη λέξη είναι παροξύτονη και το εγκλιτικό δισύλλαβο: λόγοι τινές, ανθρώπων τινῶν, φίλοι εἰσίν· β) όταν η προηγούμενη λέξη έχει πάθει έκθλιψη ή όταν πριν από το εγκλιτικό υπάρχει στίξη: καλόν δ' ἐστίν - Ὅμηρος, φασί, τυφλὸς ἦν·          έκθλιψη                                  στίξη γ) όταν υπάρχει έμφαση ή αντιδιαστολή: παρὰ σοῦ, πρὸς σέ· ταῦτα σοὶ λέγω, οὐκ ἐκείνῳ.

Πηγή: http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/Theoria%20arxaia/tonismos.htm