ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ, ΕΝΟΤΗΤΑ 1Η : Μπορεί η αρετή να γίνει αντικείμενο διδασκαλίας;
ΔΟΜΗ
1. Το αντικείμενο διδασκαλίας του Πρωταγόρα (η ευβουλία)
2. Η αντίθεση του Σωκράτη ως προς το διδακτό της αρετής :
· Η άποψη του αθηναϊκού λαού για το μη διδακτό της (πολιτικής) αρετής
· Η αδυναμία των μεγάλων (πολιτικών) ανδρών να διδάξουν την αρετή στα παιδιά τους
3. Ο Πρωταγόρας καθορίζει τον τρόπο της απάντησής του
1.Το αντικείμενο διδασκαλίας του Πρωταγόρα (η ευβουλία)
ἡ εὐβουλία (<εὖ+βουλεύω) = η ορθή σκέψη και απόφαση
· στην ιδιωτική ζωή (στη διαχείριση των υποθέσεων του οίκου του)
· στο δημόσιο βίο (στη συμμετοχή στα κοινά, στην ορθή ανάπτυξη πολιτικών απόψεων και επιχειρημάτων, στη λήψη ορθών πολιτικών αποφάσεων)
ð ο Πρωταγόρας παρέχει την κατάλληλη αγωγή για να προετοιμάσει τον πολίτη, ώστε να σκέπτεται και να αποφασίζει σωστά και στα «οἰκεῖα» και στα «της πόλεως».
Τα «οἰκεῖα»: οικονομικές, κοινωνικές κλπ υποθέσεις του «οἴκου»
Οἶκος : η οικογένεια με την ευρύτερη έννοια, το μικρότερο συστατικό στοιχείο της κοινωνίας. Ο οἶκος έχει :
· συγκεκριμένη θέση και κύρος στο κοινωνικό σύνολο
· συνέχεια μέσα στο χρόνο (παρελθόν, δηλ. προγόνους, παρόν και μέλλον, δηλ. απογόνους)
Ο πολίτης (ο κύριος του οίκου) οφείλει :
· να σεβαστεί το παρελθόν του οἴκου (να διαφυλάξει το κύρος, την οικονομική και κοινωνική θέση που παρέλαβε από τους προγόνους)
· να φροντίσει για το μέλλον του οἴκου (να παραδώσει τον οἶκον στους απογόνους χωρίς να τον υποβαθμίσει οικονομικά και κοινωνικά, αλλ’ αντίθετα να επαυξήσει –εάν μπορέσει-το κοινωνικό του κύρος και την οικονομική του ισχύ)
ð Πώς θα το επιτύχει αυτό; Με την εὐβουλία
ὁ λόγος και το ἔργον
Ο ασχολούμενος με τα κοινά ενεργός πολίτης, οφείλει να συνδυάζει :
· τον λόγον : την ορθή και λογική ανάπτυξη των απόψεών του ενώπιον του δήμου
· το ἔργον : τη λήψη ορθών αποφάσεων και την υλοποίηση αυτών των αποφάσεων
να είναι δηλ. «λόγων ῥητήρ και ἔργων πρηκτήρ»(καλός ομιλητής και ικανός στην πράξη). Η σύζευξη λόγου και έργου είναι κύριο χαρακτηριστικό του τέλειου πολίτη.
2.Η αντίθεση του Σωκράτη ως προς το διδακτό της αρετής :
Α. Οι διευκρινιστικές ερωτήσεις και παρατηρήσεις του Σ. στον Πρωτ.
ð διδάσκεις την πολιτική τέχνη, που κάνει τους άνδρες ἀγαθούς ;
· Ο Σωκράτης ζητά ακρίβεια και σαφήνει, μας δίνει ένα δείγμα της διαλεκτικής και μαιευτικής μεθόδου του.
· Ο Σωκράτης εντοπίζει το αντικείμενο διδασκαλίας του Πρωτ. στο β΄σκέλος της, την εὐβουλία ως προς τα πολιτικά ζητήματα και όχι ως προς τα οικεία. Θεωρεί την ιδιωτική ζωή μέρος του δημοσίου βίου, τα «οικεία» μέρος των «κοινών». Ο οἶκος ευημερεί μέσα σε μια ευημερούσα πολιτεία. Γι’ αυτό το άτομο πρέπει να δρα πρώτα ως μέλος του κοινωνικού συνόλου και κατόπιν ως ιδιώτης. Ο Σωκράτης ταυτίζει την ἀρετή με την πολιτική ἀρετή και χρησιμοποιεί τους δυο όρους με την ίδια σημασία.
ð Παρακολουθώ σωστά τα λεγόμενά σου;
· Λεπτή ειρωνεία, προσποιείται ότι δεν κατάλαβε καλά, ώστε να προκαλέσει σαφέστερες εξηγήσεις
· Αν βέβαια την κατέχεις πραγματικά :
· αμφισβητεί τη δυνατότητα του Πρωταγόρα να διδάξει την αρετή, υπονοώντας ότι οι μέθοδοι των σοφιστών δεν επαρκούν.
· Διατυπώνει με λεπτή ειρωνεία την αμφισβήτησή του αυτή, αλλά και με μετριοφροσύνη και ευγένεια, σεβόμενος το συνομιλητή του (δεν θεωρούσα…, νομίζω…, δεν μπορώ να το αμφισβητήσω…, αφου το λές εσύ…κά)
Β. Η άποψη του Σωκράτη : η (πολιτική) αρετή δεν διδάσκεται
Πρώτο επιχείρημα : Η άποψη του αθηναϊκού λαού για το μη διδακτό της (πολιτικής) αρετής
· Οι Αθηναίοι είναι σοφοί (κατά γενική ομολογία)
· Οι Αθηναίοι για τα τεχνικά /ειδικά ζητήματα δέχονται την άποψη μόνο των ειδικών : γιατί μόνο αυτοί έχουν διδαχθεί τις απαραίτητες γνώσεις και μπορούν να δώσουν ορθές συμβουλές
· Οι Αθηναίοι για τα πολιτικά ζητήματα δέχονται την άποψη κάθε πολίτη (ανεξαρτήτως επαγγέλματος, τάξης, καταγωγής κλπ) : γιατί θεωρούν ότι όλοι οι πολίτες έχουν πολιτική αρετή (εκ του ορισμού της έννοιας του πολίτη) και ότι δεν την έχουν διδαχθεί από κανέναν.
· Άρα : η (πολιτική) αρετή δεν είναι διδακτή (σύμφωνα με την άποψη των σοφών Αθηναίων)
Κριτική του επιχειρήματος :
· Ικανοποιητικό επιχείρημα, με τις εξής επιφυλάξεις :
· Αποκαλεί τους Αθηναίους σοφούς, αν και είναι γνωστή η υποτιμητική γνώμη του για τον Αθηναϊκό δήμο (θεωρούσε ότι παρασύρεται εύκολα, είναι αμαθής και επιπόλαιος κλπ)
· Η άποψη ότι όλοι οι πολίτες έχουν πολιτική αρετή αποτελεί απλούστευση και ανυπόστατη γενίκευση (δεν υπήρχαν άραγε διεφθαρμένοι Αθηναίοι;)
· Η άποψη ότι δεν έχουν διδαχθεί την (πολιτική) αρετή είναι αυθαίρετη : οι Αθηναίοι από παιδιά βίωναν τα πολιτικά δρώμενα, ως πολίτες συμμετείχαν στα κοινά και στις πολιτικές συζητήσεις (Εκκλησία του δήμου), αναλάμβαναν αξιώματα κλπ. Η πολιτική τους διαπαιδαγώγηση ήταν διαρκής και δια βίου.
Δεύτερο επιχείρημα : Η αδυναμία των μεγάλων (πολιτικών) ανδρών να διδάξουν την αρετή στα παιδιά τους
· Ο Περικλής (που κατείχε όσο κανείς την πολιτική αρετή) δεν μπόρεσε να την μεταδώσει στους γιούς του και στους προστατευόμενούς του, ούτε ανέθεσε τη διδασκαλία της αρετής σε κάποιον δάσκαλο
· Πολλοί άλλοι αγαθοί άνδρες δεν μπόρεσαν να διδάξουν την αρετή σε άλλους
· Άρα, η (πολιτική) αρετή δεν είναι διδακτή.
Κριτική του επιχειρήματος :
· Ικανοποιητικό επιχείρημα, με τις εξής επιφυλάξεις :
· Συγχέει ο Σωκράτης την πολιτική αρετή ενός πολίτη με την πολιτική ικανότητα ενός μεγάλου πολιτικού, όπως ο Περικλής.
· Η αδυναμία του Περικλή και όποιου άλλου σπουδαίου πολιτικού προσώπου να μεταδώσουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους δεν οφείλεται κατ’ ανάγκην στο μη διδακτό της αρετής, αλλά ίσως και στην έλλειψη μεταδοτικότητας, στην αδυναμία τους να την διδάξουν με ορθό και αποτελεσματικό τρόπο. Άλλο πράγμα είναι η κατοχή της γνώσης και άλλο η μετάδοση αυτής της γνώσης.
· Τα επιχειρήματα του Σωκράτη είναι εμπειρικά και περιγραφικά και όχι προϊόν διεισδυτικής σκέψης. Είναι προφανής η επιφανειακή εξέταση του ζητήματος από το Σωκράτη.
· Ο ισχυρισμός ότι όλοι κατέχουν την πολιτική αρετή (πρώτο επιχείρημα) έρχεται σε αντίφαση με τον ισχυρισμό ότι οι γιοί του Περικλή δεν την κατέχουν (αφού όλοι την κατέχουν, πώς εκείνοι δεν την κατέχουν;)
Μια ερμηνεία για τις αδυναμίες των επιχειρημάτων
· Ο Σωκράτης πιστεύει στην πραγματικότητα πως η αρετή είναι διδακτή (θα φανεί στη συνέχεια του διαλόγου). Τώρα όμως, υποστηρίζει το αντίθετο, για να προκαλέσει τον Πρωταγόρα να αναπτύξει τα επιχειρήματά του, με την ελπίδα ότι ο σοφιστής θα αποτύχει και θα εκτεθεί. Έτσι, ο Σωκράτης θα έχει την ευκαιρία να παρέμβει και με πειστικότητα να μιλήσει για το διδακτό της αρετής. Η παρατήρηση αυτή εξηγεί εν μέρει τις αδυναμίες των σωκρατικών επιχειρημάτων.
3.Ο Πρωταγόρας καθορίζει τον τρόπο της απάντησής του
· Ο Σωκράτης ζητά μια σαφέστερη και διεξοδικότερη ανάπτυξη των απόψεών του (σωκρατική εμμονή στην ανάλυση, αποσαφήνιση, αιτιολόγηση κάθε άποψης).
· Ο Πρωταγόρας με αυτοπεποίθηση και άνεση αφήνει το Σωκράτη και τους άλλους ακροατές να επιλέξουν τη μέθοδο : μύθος ή διάλεξη; Το ακροατήριο αφήνει την επιλογή στον Πρωταγόρα και αυτός επιλέγει τον μύθο.
· Γιατί ο Πρωταγόρας επιλέγει τον μύθο : είναι πιο ευχάριστος και γοητευτικός, αλλά δεν επαρκεί ως αποδεικτικό στοιχείο, δεν οδηγεί σε ασφαλή συμπεράσματα (βλ. εισαγωγή σελ. 56)