Αρχαία Ιστορία (Α' Γυμνασίου) - Κεφάλαιο 6 - Ηγεμονικοί ανταγωνισμοί και κάμψη των ελληνικών πόλεων (431-362 π.Χ.)

 

Λέξεις Κλειδιά: Πελοποννησιακός πόλεμος, παρακμή, μάχη στη Μαντίνεια.

 

 

ΚΕΦΑΛΑIΟ ΣΤ' ΗΓΕΜΟΝΙΚΟΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΚΑΜΨΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ (431-362 π.Χ.) Κύριες πηγές μας: Το Α’ βιβλίο του Θουκυδίδη, η Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλη, οι Βίοι Αριστείδης, Θεμιστοκλής, Κίμων του Πλουτάρχου.Για πρώτη φορά, στους Περσικούς πολέμους, οι ελληνικές πόλεις παραμέρισαν τις συνεχείς διαιρέσεις τους για να υπερασπιστούν αυτό που αποτελούσε για τους πολίτες τους το υπέρτατο αγαθό, την ελευθερία. Η νίκη τους εναντίον των Περσών δεν ερμηνεύεται διαφορετικά. Από όλες τις ελληνικές πόλεις, η Αθήνα προσέφερε στον κοινό αγώνα τα περισσότερα. Ήταν επόμενο να δρέψει και τους καρπούς της νίκης. Κερδίζει ένα μοναδικό κύρος. Αμέσως συγκεντρώνονται γύρω της πολλές πόλεις του Αιγαίου. Συνάπτεται η Συμμαχία της Δήλου. Η δημιουργία αυτής της συμμαχίας, η εισροή στην πόλη ενός πλήθους ξένων, των μετοίκων, η εμφάνιση μεγάλων ηγετικών φυσιογνωμιών, η μετεξέλιξη του πολιτεύματος σε δημοκρατικότερη κατεύθυνση μεταβάλλουν σταδιακά την Αθήνα σε ηγέτιδα δύναμη στην Ελλάδα.

Οι αντίπαλες συμμαχίες στον Πελοποννησιακό πόλεμο.

 

 

 

1. ΤΑ ΑIΤIΑ ΚΑI ΟI ΑΦΟΡΜΕΣ ΤΟY ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣIΑΚΟY ΠΟΛΕΜΟY - Ο ΑΡΧIΔΑΜΕIΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (431-421 π.Χ.)
Τα αίτια	Η Αθήνα, μετά την πλήρη κυριαρχία στο Αιγαίο, στρέφει τις βλέψεις της και προς τη Δύση, το Ιόνιο και την Αδριατική. Αυτό τη φέρνει σε σύγκρουση με την Κόρινθο, κύρια σύμμαχο της Σπάρτης, η οποία θεωρούσε ως χώρο επιρροής της τις δυτικές θάλασσες και βλέπει τώρα τα οικονομικά της συμφέροντα να απειλούνται. Ακόμη, η πολιτειακή διαφορά της Αθήνας με τη Σπάρτη, η οποία γεννά και τη διαφορά στην ανάπτυξη των νοοτροπιών, είναι η βαθύτερη και ουσιαστικότερη αιτία του χάσματος ανάμεσα στις δύο πόλεις, το οποίο, σταδιακά, θα καταστεί αγεφύρωτο. Η κλειστή και αριστοκρατική Σπάρτη έβλεπε με ολοφάνερη καχυποψία τη συνεχώς αυξανόμενη δύναμη της ανοικτής και δημοκρατικής Αθήνας. Με την Αθήνα και τη Σπάρτη βρίσκονται αντιμέτωπες δύο αντίπαλες και αντίθετες κοσμοθεωρίες. Η σύγκρουση ήταν αναπόφευκτη.
Οι αφορμές Τα Μακρά τείχη: μεγάλο οχυρωματικό έργο που περιέβαλλε Αθήνα και Πειραιά και μεταμόρφωνε ουσιαστικά τις δύο πόλεις σε απόρθητο τεχνητό νησί.	Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, η ανάμειξη των Αθηναίων στη διαμάχη ανάμεσα στην Κέρκυρα και την Κόρινθο για την Επίδαμνο (Δυρράχιο), αποτελεί την πρώτη αφορμή του πολέμου. Η αντιπαλότητα ανάμεσα σε Κόρινθο και Αθήνα οξύνεται και οι Κορίνθιοι ωθούν σε αποστασία από την Αθηναϊκή συμμαχία την Ποτίδαια (432 π.Χ.). Σε αντίποινα ο Περικλής απαγορεύει στα πλοία των Μεγαρέων, συμμάχων της Σπάρτης, να αγκυροβολούν σε λιμάνια της Αθηναϊκής συμμαχίας και να διεξάγουν εμπόριο (Κατά Μεγαρέων ψήφισμα). Οι «Τριακοντούτεις σπονδαί» (τριακονταετής ειρήνη) είχαν παραβιαστεί. Σε συνέδριο στη Σπάρτη, Κορίνθιοι και Μεγαρείς, με τη συμπαράταξη και της φιλοπόλεμης σπαρτιατικής μερίδας, ισχυρίζονται ότι ο πόλεμος είναι η μόνη λύση. Επικρατούν οι φιλοπόλεμοι και οι εχθροπραξίες αρχίζουν το 431 π.Χ. Ο πόλεμος ονομάστηκε Πελοποννησιακός, κράτησε, με μικρές διακοπές, 27 χρόνια και διακρίνεται σε τρεις φάσεις: α) Αρχιδάμειος πόλεμος (431-421 π.Χ.) β) Σικελική εκστρατεία (415-413 π.Χ.) γ) Δεκελεικός πόλεμος (413-411 π.Χ.).
Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΥΚΑΙΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ Έδιωξαν, λοιπόν, το Μελήσιππο χωρίς να τον ακούσουν και διέταξαν να βγει αυθημερόν από τα σύνορα της Αττικής. Πρόσθεσαν ότι από τότε κι ύστερα θα μπορούν οι Λακεδαιμόνιοι, αν θέλουν, να στέλνουν πρέσβεις μόνο αν αποσυρθούν στο έδαφός τους. Έστειλαν και φρουρούς με τον Μελήσιππο, ώστε να μην επικοινωνήσει με κανέναν. Όταν έφθασε στα σύνορα κι έπρεπε να χωριστεί απ’ τους συνοδούς, πριν ξεκινήσει, γύρισε και είπε τα λίγα αυτά λόγια: «Η μέρα η σημερινή είναι αρχή μεγάλων κακών για τους Έλληνες». Όταν έφτασε στο στρατόπεδο και ο Αρχίδαμος έμαθε ότι οι Αθηναίοι δεν είχαν καμία πρόθεση να φανούν υποχωρητικοί, σήκωσε το στρατόπεδο και προχώρησε στο έδαφός τους. Θουκυδίδης, Ιστορία, Β, 12 (μετ. Άγγ. Βλάχου)
Αρχίδαμος, βασιλιάς της Σπάρτης: μαρμάρινο αντίγραφο ρωμαϊκών χρόνων. (Μουσείο Ερκολάνου, Ιταλία). Η προτομή εκφράζει την περίσκεψη αλλά και την αποφασιστικότητα του Σπαρτιάτη βασιλιά. Τα πρώτα έπη του πολέμου	Πρόλογο του πολέμου αποτέλεσε η εισβολή των Θηβαίων στην Πλάταια, παραδοσιακή φίλη της Αθήνας. Ο πελοποννησιακός στρατός, με αρχηγό το βασιλιά της Σπάρτης Αρχίδαμο, λεηλατεί την ύπαιθρο της Αττικής και ο πληθυσμός της αναγκάζεται να καταφύγει μέσα στην οχυρωμένη πόλη. Το 430 π.Χ. μια μολυσματική ασθένεια αποδεκατίζει τον πληθυσμό της Αθήνας. Θύμα της και ο ίδιος ο Περικλής (429 π.Χ.). Οι Αθηναίοι χάνουν το ηθικό τους. Ισάξιος διάδοχος του Περικλή δεν υπάρχει. Στην πολιτική κυριαρχούν πλέον οι δημαγωγοί. ΟΙ ΑΘΗΝΑΙΟΙ, ΜΕ ΘΛΙΨΗ, ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΠΟΥΝ ΤΟΥΣ ΑΓΡΟΥΣ ΤΟΥΣ Οι Αθηναίοι, λοιπόν, είχαν ζήσει για πολλούς αιώνες στην ύπαιθρο, σε αυτόνομους οικισμούς. Αλλά και όταν ακόμη οργανώθηκαν σε μία μόνη πολιτεία, εξακολούθησαν, και οι παλιότεροι και οι νεότεροι, μέχρι του πολέμου αυτού να ζουν στην ύπαιθρο, όπου και είχαν γεννηθεί. Γι’ αυτό και δυσφορούσαν με την μετοικεσία αυτή και, μάλιστα, επειδή μόνον τους τελευταίους καιρούς είχαν συνέλθει από τις ζημιές που είχαν πάθει στα μηδικά. Με θλίψη βαριά εγκαταλείπαν τα σπίτια τους και τους ναούς τους που ήσαν, από τα αρχαία χρόνια, πατροπαράδοτη κληρονομιά τους κι έπρεπε τώρα ν’ αλλάξουν τρόπο ζωής. Είχαν ο καθένας το αίσθημα ότι εγκατέλειπε την πραγματική του πατρίδα. Θουκυδίδης, Ιστορία, Β, 16 (μετ. Άγγ. Βλάχου)
Αποστασία Λέσβου	Για να αντιμετωπίσει τις σπαρτιατικές επιδρομές, η Αθήνα πιέζει οικονομικά τους Συμμάχους. Οι αυθαιρεσίες προκαλούν εξεγέρσεις. Η Λέσβος πρωτοστατεί (428 π.Χ.) και η αποστασία καταπνίγεται με αγριότητα από τους Αθηναίους.
Κατάληψη Σφακτηρίας	Το 425 π.Χ. ένα απροσδόκητο γεγονός, η κατάληψη του μικρού νησιού Σφακτηρία στην Πύλο από τους Αθηναίους και η σύλληψη πολλών Σπαρτιατών, αναγκάζει τη Σπάρτη, για να πετύχει την απελευθέρωση των αιχμαλώτων, να ζητήσει ειρήνη. Οι Αθηναίοι απορρίπτουν την πρόταση.
Ο ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΣΚΙΑΓΡΑΦΕΙ ΤΟΝ ΟΛΕΘΡΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ Απ’ όλα τα προηγούμενα πολεμικά γεγονότα, το μεγαλύτερο ήταν ο Περσικός πόλεμος, ο οποίος τερματίστηκε με δύο ναυμαχίες και δύο μάχες, ενώ ο σημερινός πόλεμος κράτησε πάρα πολλά χρόνια και προκάλεσε τόσες συμφορές στην Ελλάδα, όσες δεν είχε ποτέ πάθει σε ανάλογο χρονικό διάστημα. Ποτέ άλλοτε δεν κυριεύτηκαν και δεν καταστράφηκαν τόσες πολιτείες, είτε από βαρβάρους είτε από Έλληνες που πολεμούσαν μεταξύ τους. Σε πολλές, μάλιστα, πολιτείες, αφού καταστράφηκαν, εγκαταστάθηκε καινούργιος πληθυσμός. Ποτέ άλλοτε δεν έγιναν τόσες εξορίες και δε σκοτώθηκαν τόσοι άνθρωποι, είτε στον πόλεμο, είτε σ’ εμφυλίους σπαραγμούς. Θουκυδίδης, Ιστορία, Α, 23 (μετ. Άγγ. Βλάχου)
Ο πόλεμος στη Μακεδονία Νικίειος ειρήνη  .	Οι Σπαρτιάτες μεταφέρουν τον πόλεμο στη Μακεδονία. Ο στρατηγός Βρασίδας, με ένα εκστρατευτικό σώμα, φθάνει στη Χαλκιδική και καταλαμβάνει την Αμφίπολη. Οι Αθηναίοι αντιδρούν και στέλνουν στρατό στη Χαλκιδική υπό τον δημαγωγό Κλέωνα. Σε αμφίρροπη μάχη κοντά στην Αμφίπολη φονεύονται και οι δύο στρατηγοί, Βρασίδας και Κλέων (422 π.Χ.).   Ο θάνατος των δύο ηγετών είχε ως άμεσο αποτέλεσμα το τέλος του πολέμου. Με πρωταγωνιστή τον αρχηγό του αριστοκρατικού κόμματος στην Αθήνα, Νικία, υπογράφεται ειρήνη για πενήντα χρόνια (421 π.Χ.).   Η Νίκη του Παιωνίου (Ολυμπία, Αρχαιολογικό Μουσείο). Αφιέρωμα Μεσσηνίων και Ναυπακτίων, συμμάχων των Αθηναίων, στο ιερό του Δία στην Ολυμπία μετά τα γεγονότα της Πύλου.
Λέων Αμφίπολης: μια υπόμνηση της μεγάλης μάχης, που ουσιαστικά οδήγησε στη Νικίειο ειρήνη.	Ερωτήσεις-Δραστηριότητες 1. Το 1981 έγινε σεισμός και η Πλάταια υπέστη πολλές καταστροφές. Η πρώτη μεγάλη βοήθεια που έφτασε στην πόλη ήταν από την Αθήνα, με επικεφαλής τον δήμαρχό της. Ο δήμαρχος της Πλάταιας καλωσόρισε την αποστολή με τη φράση: «Σας περιμέναμε». Να αιτιολογήσετε τη φράση σύμφωνα με όσα ξέρετε. 2. Τα αίτια που οδήγησαν στον Πελοποννησιακό πόλεμο μπορούν αναλογικά και στη σημερινή εποχή να προκαλέσουν πολέμους ανάμεσα στα κράτη; Δικαιολογήστε την οποιαδήποτε απάντησή σας με λογικά επιχειρήματα ή και παραδείγματα. 3. Ο Ηρόδοτος έγραψε για τους Περσικούς πολέμους και ο Θουκυδίδης για τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Ποιος, κατά τη γνώμη σας, είχε δυσκολότερο έργο και γιατί; (Βλ. και παράθεμα: «Ο Θουκυδίδης σκιαγραφεί τον όλεθρο του πολέμου»).

 

 

 

2. Η ΕΚΣΤΡΑΤΕIΑ ΣΤΗ ΣIΚΕΛIΑ (415-413 π.Χ.) - Ο ΔΕΚΕΛΕIΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (413-404 π.Χ.)
Η απόφαση για την εκστρατεία Μαρμάρινο κεφάλι του Αλκιβιάδη (Μουσείο Ny Karlsberg, Κοπεγχάγη). Η σύνθετη προσωπικότητα του Αθηναίου πολιτικού εκφράζεται στην προτομή αυτή. Ο Αλκιβιάδης εγκαταλείπει τους Αθηναίους	Στην πολιτική σκηνή της Αθήνας κυριαρχεί ο Αλκιβιάδης, πολιτικός με πολλές ικανότητες και υπέρμετρες φιλοδοξίες. Ο Αλκιβιάδης, χρησιμοποιώντας ως πρόφαση τον πόλεμο δύο σικελικών πόλεων, της Έγεστας και του Σελινούντα, πείθει την Εκκλησία του Δήμου, παρά τις αντιρρήσεις του Νικία, να οργανώσει μεγάλη εκστρατεία στη Σικελία με το πρόσχημα της αποστολής βοήθειας προς τους Εγεσταίους, φίλους της Αθήνας. Η Εκκλησία όρισε, ως αρχηγούς της εκστρατείας, τρεις στρατηγούς δίνοντάς τους πλήρεις εξουσίες (στρατηγούς αυτοκράτορες): τον Αλκιβιάδη, που ήταν ο εμπνευστής της εκστρατείας, τον Νικία και τον Λάμαχο. Όταν ο στόλος των Αθηναίων έφθασε στη Σικελία, στην Αθήνα ξέσπασε οξύτατη πολιτική κρίση. Ο Αλκιβιάδης είχε κατηγορηθεί από τους εχθρούς του ότι, την παραμονή της αποχώρησης για τη Σικελία, αυτός και φίλοι του, σε κατάσταση μέθης, είχαν ακρωτηριάσει τις ερμαϊκές στήλες που χρησίμευαν ως οδοδείκτες στους δρόμους και τις πλατείες της πόλης. Ο λαός είχε δώσει υπερβολική σημασία στο γεγονός αυτό. Η κατηγορία για ιεροσυλία ήταν φοβερή. Η Εκκλησία αποφάσισε να ανακαλέσει από τη Σικελία τον Αλκιβιάδη. Αυτός, φοβούμενος την καταδίκη του σε θάνατο, αρνείται να επιστρέψει στην Αθήνα και καταφεύγει στη Σπάρτη. Εκεί, προδίδοντας την πόλη του, συμβουλεύει τους Σπαρτιάτες να στείλουν ισχυρό εκστρατευτικό σώμα στη Σικελία για να βοηθήσουν τους Σελινούντιους και τους συμμάχους τους Συρακούσιους. Ακόμη, προτρέπει να καταλάβουν και να οχυρώσουν τη Δεκέλεια στην Αττική για να αποκόψουν την Αθήνα από την αγροτική ενδοχώρα της.
Η καταστροφή	Στη Σικελία η κατάσταση εξελίσσεται άσχημα για τους Αθηναίους. Ο εμπνευστής της εκστρατείας είναι απών, ο Νικίας δεν πιστεύει στη χρησιμότητα της επιχείρησης και ο Λάμαχος φονεύτηκε σε μία σύγκρουση με τους Συρακούσιους. Όταν φθάνουν οι σπαρτιατικές ενισχύσεις υπό τον ικανότατο στρατηγό Γύλιππο, η κατάσταση χειροτερεύει για τους Αθηναίους και καταλήγει σε καταστροφή. Για τον Θουκυδίδη η σικελική καταστροφή σηματοδοτεί και την οριστική πτώση του αθηναϊκού μεγαλείου. «Οὐδέν ἐστίν ὃ,τι οὐκ ἀπώλετο - Όλα χάθηκαν».
Παρέμβαση των Περσών	Η οχύρωση της Δεκέλειας από τους Σπαρτιάτες είχε καταστρεπτικά αποτελέσματα για την Αθήνα. Η ύπαιθρος χάνεται για την πόλη. Οι Αθηναίοι προσπαθούν να ναυπηγήσουν νέο στόλο. Συγχρόνως, οι Πέρσες αρχίζουν ξανά να εμφανίζονται στο Αιγαίο. Ο Αλκιβιάδης, ο οποίος μετά τη Σπάρτη έχει καταφύγει στη Μικρά Ασία, συμβουλεύει τους Πέρσες να συντηρούν τον πόλεμο ανάμεσα σε Αθήνα και Σπάρτη. Οι Πέρσες προσφέρουν χρήματα στους Σπαρτιάτες και εκείνοι με τα χρήματα των Περσών ναυπηγούν ισχυρό στόλο και διεκδικούν από τους Αθηναίους την κυριαρχία στο Αιγαίο. Ένας ικανότατος στρατηγός, ο Λύσανδρος, αναλαμβάνει την ηγεσία του σπαρτιατικού στρατού. Οι Αθηναίοι, στην αμηχανία τους, ανακαλούν τον Αλκιβιάδη και του αναθέτουν την αποστολή να αντιμετωπίσει τον Λύσανδρο. Ο αθηναϊκός στόλος ηττάται στο ακρωτήριο της Σάμου Νότιο (407 π.Χ.). Yπεύθυνος της ήττας θεωρείται ο Αλκιβιάδης, ο οποίος δεν επιστρέφει στην Αθήνα.
Ο ΕΝΘΟΥΣΙΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ Όλους τους έπιασε μεγάλη επιθυμία να φύγουν στην εκστρατεία. Τους πιο ηλικιωμένους επειδή νόμιζαν ότι θα κατακτήσουν τη Σικελία ή ότι τουλάχιστον δεν διέτρεχαν κίνδυνο με τόσες μεγάλες δυνάμεις. Τους νεότερους επειδή είχαν την επιθυμία να δουν τον μακρινό αυτό τόπο και να τον γνωρίσουν, αλλά και επειδή ήταν βέβαιοι ότι θα γυρίσουν. Το πλήθος οι στρατιώτες επειδή θα έπαιρναν μισθούς αμέσως κι επειδή με την επέκταση της κυριαρχίας θα εξασφάλιζαν για πάντα τη μισθοφορία. Έτσι, εξαιτίας του γενικού ενθουσιασμού, ακόμη κι εκείνοι που διαφωνούσαν σώπαιναν, από φόβο μήπως, καταψηφίζοντας, θεωρηθούν κακοί πατριώτες. Θουκυδίδης, Ιστορία, Ζ, 24 (μετ. Άγγ. Βλάχου)
Αγώνας στη θάλασσα	Στις Αργινούσες (406 π.Χ.) ο αθηναϊκός στόλος με αρχηγό τον Κόνωνα νικά τους Σπαρτιάτες. Στη συνέχεια οι επιχειρήσεις αναπτύσσονται στο Βόρειο Αιγαίο και στα στενά της Προποντίδας. Στα 405 π.Χ. ο Λύσανδρος στους Αιγός Ποταμούς, μία τοποθεσία στον Ελλήσποντο, κυριεύει με τέχνασμα τα αθηναϊκά πλοία. Η καταστροφή των Αθηναίων ήταν ολοκληρωτική.
ΤΑ ΠΕΡΣΙΚΑ ΧΡΗΜΑΤΑ Τότε ο Κύρος είπε ότι ο πατέρας του τα ίδια του είχε παραγγείλει και ο ίδιος δεν είχε διαφορετική γνώμη, αλλά θα καταβάλει κάθε προσπάθεια, κι ότι ήλθε φέρνοντας μαζί του πεντακόσια τάλαντα. Είπε ότι, όταν τούτα ξοδευτούν, θα δαπανήσει και τα δικά του, όσα του είχε δώσει ο πατέρας του. Και πάλι, αν και τούτα δεν είναι αρκετά, θα κομματιάσει τον ασημένιο και χρυσό θρόνο, πάνω στον οποίο καθόταν. Οι άλλοι επαίνεσαν τα λόγια του και τον προέτρεψαν να υποσχεθεί σε κάθε ναύτη μία αττική δραχμή, υποδεικνύοντας ότι, αν χορηγηθεί ο μισθός τούτος, οι ναύτες των Αθηναίων θα εγκαταλείψουν τα πλοία τους, κι έτσι θα δαπανήσει λιγότερα χρήματα. Εκείνος είπε πως ήταν σωστός ο λόγος τους, αλλά ότι δεν μπορούσε να κάνει άλλο, απ’ όσα του είχε ορίσει ο βασιλιάς. Ξενοφών, Ελληνικά, Α, V, 3-5 (μετ. Λ. Παπαγεωργίου)
Ο ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΟΣ ΚΑΛΛΙΚΡΑΤΙΔΑΣ: ΜΙΑ ΦΩΝΗ ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΣΙΚΗ ΕΠΕΜΒΑΣΗ Επειδή λοιπόν κανείς δεν τόλμησε να πει οτιδήποτε άλλο, εκτός από το ότι πρέπει να υπακούσει στους άρχοντες της πατρίδας και να κάνει εκείνα για τα οποία ήλθε, τούτος πήγε στον Κύρο και του ζήτησε μισθό για τους ναύτες. Εκείνος όμως του είπε να περιμένει δύο μέρες. Ο Καλλικρατίδας τότε, δυσαρεστημένος με την αναβολή και οργισμένος με τις συχνές επισκέψεις στην κατοικία του Κύρου, είπε ότι οι Έλληνες είναι πανάθλιοι, επειδή κολακεύουν τους βαρβάρους λόγω χρημάτων, και ισχυρίστηκε πως, αν γυρίσει σώος στην πατρίδα, θα κάνει ό,τι μπορεί για να συμφιλιώσει τους Αθηναίους και τους Λακεδαιμονίους. Ύστερα απέπλευσε προς τη Μίλητο κι από κει έστειλε στη Λακεδαίμονα τριήρεις, για να ζητήσει χρήματα. Ξενοφών, Ελληνικά, Α, VI, 5-6 (μετ. Α. Παπαγεωργίου)
Συνθηκολόγηση Η νύμφη Αρέθουσα(Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο). Οι Συρακούσιοι, μετά τη νίκη τους εναντίον των Αθηναίων, έκοψαν νέο νόμισμα.	Ο στόλος των Σπαρτιατών αποκλείει την Αθήνα από τη θάλασσα, ενώ η πόλη, με οχυρωμένη τη Δεκέλεια από τους Σπαρτιάτες, ήταν τελείως απομονωμένη από την ξηρά. Η πολιορκία εξάντλησε τους Αθηναίους, οι οποίοι 404 π.Χ. αναγκάζονται να ζητήσουν ειρήνη. Οι Σπαρτιάτες συγκαλούν συνέδριο στη Σπάρτη για να αποφασιστεί η σύναψη ειρήνης. Στο συνέδριο οι Κορίνθιοι και άλλοι σύμμαχοι ζητούν να ισοπεδωθεί η Αθήνα και οι κάτοικοί της να πουληθούν ως δούλοι. Οι Σπαρτιάτες όμως, αναλογιζόμενοι την προσφορά της Αθήνας κατά τους Περσικούς πολέμους, δεν άκουσαν τη γνώμη των συμμάχων και δέχθηκαν να συνάψουν ειρήνη με τους παρακάτω βαρείς όρους: α) Οι Αθηναίοι να παραδώσουν όλα τους τα πλοία εκτός από 12. β) Να κατεδαφιστούν τα Μακρά τείχη και τα τείχη του Πειραιά. γ) Να επανέλθουν όλοι οι πολιτικοί εξόριστοι. δ) Οι Αθηναίοι να ακολουθούν τους Σπαρτιάτες και να έχουν τους ίδιους εχθρούς και φίλους.
Το τέλος του πολέμου Τα αποτελέσματα	Το τέλος του πολέμου αναδεικνύει τη Σπάρτη νικήτρια. Όμως στην πραγματικότητα ολόκληρη η Ελλάδα εξέρχεται βαθύτατα τραυματισμένη. Πόλεις έχουν ερειπωθεί, η ύπαιθρος έχει εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους της, οι νεκροί ανέρχονται σε χιλιάδες. Όμως ο πόλεμος έχει διαβρώσει και τον ψυχικό κόσμο των ανθρώπων. Οι ηθικές αξίες έχουν καταρρεύσει, οι κοινωνικές δομές έχουν ανατραπεί, η θρησκευτική πίστη έχει αντικατασταθεί από την αμφισβήτηση. Ακόμη, ο πόλεμος αυτός έχει επιτρέψει στους Πέρσες να αναμειχθούν στα ελληνικά πράγματα.
	Ερωτήσεις-Δραστηριότητες 1. Εκδήλωση της αντίθετης φωνής, της φιλειρηνικής, αποτελεί το παρακάτω ποίημα της εποχής. Ειρήνη βαθύπλουτη πιο όμορφη από τους ευτυχείς θεούς, πόσο σ’ επιθυμώ. Πόσο αργείς! Φοβάμαι μη με καταβάλουν τα γηρατειά, πριν αντικρίσω τη χαριτωμένη σου όψη και όμορφα χορευτικά τραγούδια και λαμπροστεφάνωτες γιορτές... (Ευριπίδης, απόσπασμα 462) Αφού εξηγήσετε τους λόγους δημιουργίας του ποιήματος, να αναζητήσετε αναλογίες με αντίστοιχα γεγονότα της εποχής μας. 2. Στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι είχαν στείλει και άλλη φορά στόλο στη Σικελία, για να επιβάλουν την κυριαρχία τους. Σε λόγο που εκφώνησε ο Ερμοκράτης ο Συρακούσιος προς τους αντιπροσώπους των πόλεων διατύπωσε για πρώτη φορά το δόγμα: «Η Σικελία για τους Σικελιώτες». Ποιο το νόημα του δόγματος; Μπορεί γενικότερα και στην εποχή μας να διατυπώσουν τα κράτη τέτοιο μήνυμα; 3. Ο χώρος έπαιξε αρνητικό ρόλο στην εξέλιξη της αθηναϊκής εκστρατείας στη Σικελία. Με ποια στοιχεία θα υποστηρίζατε την ορθότητα της παραπάνω φράσης; (Αξιοποιήστε τα δεδομένα του σχετικού χάρτη).

 

 

 

3. Η ΗΓΕΜΟΝIΑ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ: ΜIΑ ΚYΡIΑΡΧIΑ ΣΕ ΑΜΦIΣΒΗΤΗΣΗ
Ολιγαρχικές κυβερνήσεις	Οι Σπαρτιάτες είχαν κηρύξει τον πόλεμο εναντίον της Αθήνας με το σύνθημα της απελευθέρωσης των ελληνικών πόλεων από τον αθηναϊκό ζυγό. Όμως αυτό διαψεύστηκε μετά την πτώση της Αθήνας. Οι Σπαρτιάτες, με τη συμπαράσταση των Περσών, υποστήριξαν τα ολιγαρχικά κόμματα στις πόλεις, τοποθέτησαν φρουρά σ’ αυτές με επικεφαλής έναν Σπαρτιάτη αρμοστή και επέβαλαν φόρους.
Οι Τριάκοντα τύραννοι	Στην Αθήνα εγκαθιστούν ένα σκληρότατο ολιγαρχικό καθεστώς. Ένας σκληρός πυρήνας τριάντα ανδρών (Τριάκοντα τύραννοι), φίλων της Σπάρτης, με ηγέτη τον Κριτία, αναλαμβάνει την εξουσία. Ένα κύμα βίας ξεσπά και πολλοί δημοκρατικοί πολίτες θανατώνονται. Οι Αθηναίοι τελικά εξεγείρονται και με την ηγεσία του Θρασύβουλου ανατρέπουν το τυραννικό καθεστώς και αποκαθιστούν το δημοκρατικό, χωρίς να σημειωθεί σπαρτιατική αντίδραση (403 π.Χ.).
Η «Κύρου Ανάβασις»	Η εκστρατεία του Κύρου, σατράπη της Μικράς Ασίας, εναντίον του αδερφού του Αρταξέρξη για την κατάληψη του περσικού θρόνου, οδηγεί τη Σπάρτη και τους Έλληνες γενικότερα να αντιληφθούν ότι τα θεμέλια του περσικού κράτους ήταν σαθρά. Στον στρατό του Κύρου συμμετείχαν 13.000 Έλληνες, ανάμεσα στους οποίους 700 Σπαρτιάτες. Στα Κούναξα (401 π.Χ.) ο στρατός του Κύρου νίκησε, αλλά ο ίδιος σκοτώθηκε. Τότε οι Έλληνες μισθοφόροι, οι «Μύριοι», όπως ονομάστηκαν με οδηγούς τον Σπαρτιάτη Κλέαρχο αρχικά και τον Αθηναίο Ξενοφώντα στη συνέχεια, κατόρθωσαν χωρίς απώλειες να διασχίσουν το περσικό κράτος και να φθάσουν στον Πόντο. Το κατόρθωμα αυτό μας το αφηγείται ο ίδιος ο Ξενοφών στο έργο του «Κύρου Ανάβασις».
Ο Αγησίλαος στην Ασία	Μετά την αποτυχία της εξέγερσης, οι Πέρσες απαιτούν την υποταγή των ελληνικών πόλεων της Ιωνίας σ’ αυτούς. Οι πόλεις αντιδρούν και στρέφονται προς τη Σπάρτη ζητώντας προστασία. Οι Σπαρτιάτες αποφασίζουν να επέμβουν με εκστρατευτικό σώμα, του οποίου την ηγεσία, τελικά, αναλαμβάνει ο βασιλιάς Αγησίλαος (395 π.Χ.). Ο Αγησίλαος, ηγέτης με πανελλήνια ιδεώδη, σκεφτόταν να συντρίψει την περσική δύναμη και, μάλιστα, με συνεχείς στρατιωτικές επιτυχίες απείλησε την κυριαρχία του «Μεγάλου Βασιλέως» στη Μικρά Ασία. Όμως, το περσικό χρήμα συνασπίζει Θηβαίους, Αργείους, Κορίνθιους και Αθηναίους στην Ελλάδα εναντίον της Σπάρτης. Οι Σπαρτιάτες, για να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο, αναγκάζονται να ανακαλέσουν τον Αγησίλαο από τη Μικρά Ασία. Η αντίληψη, πάντως, ότι το περσικό κράτος ήταν ασθενές άρχισε να εδραιώνεται στην Ελλάδα.
ΘΑΛΑΤΤΑ, ΘΑΛΑΤΤΑ Ξενοφών: Ο ιστορικός, ο οποίος με το έργο του «Κύρου Ανάβασις» χαρακτηρίζεται ως ο πρώτος πολεμικός ανταποκριτής της ιστορίας (Μουσείο Αλεξάνδρειας). (Οι Έλληνες μισθοφόροι του Κύρου, μετά από φοβερές περιπέτειες, αντικρίζουν τη θάλασσα.) Κι επειδή η βοή ολοένα και μεγάλωνε και ακουγόταν όλο και πιο κοντά και κάθε τόσο οι νεοφερμένοι ορμούσαν τρέχοντας προς το μέρος εκείνων που φώναζαν κι όσο περισσότεροι στρατιώτες μαζεύονταν τόσο η βοή γινόταν πιο δυνατή, ο Ξενοφών υποψιάστηκε πως κάτι σοβαρό συμβαίνει και ανεβαίνει στο άλογο και παίρνοντας μαζί του τον Λύκιο και τους καβαλάρηδες έτρεχε να δώσει βοήθεια και να που σε λίγο ακούνε τους στρατιώτες να κραυγάζουν, θάλασσα, θάλασσα, κι η λέξη περνούσε από στόμα σε στόμα. Προς τα εκεί λοιπόν έτρεχαν όλοι, και οι οπισθοφύλακες σέρνοντας μαζί τους γρήγορα τα υποζύγια και τ’ άλογα. Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις, Δ, 7, 23
ΑΓΗΣΙΛΑΟΣ, ΕΝΑΣ ΠΟΛΕΜΑΡΧΟΣ ΜΕ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑ ΑΙΣΘΗΜΑΤΑ Ο Αγησίλαος λοιπόν με τούτα καταγινόταν. Αλλά οι Λακεδαιμόνιοι, όταν έμαθαν με βεβαιότητα ότι και τα χρήματα είχαν έλθει στην Ελλάδα, αλλά και ότι οι σπουδαιότερες πόλεις είχαν συνασπιστεί για πόλεμο εναντίον τους, θεώρησαν ότι η πόλη βρισκόταν σε κίνδυνο και ότι ήταν αναγκαίο να εκστρατεύσουν. Καθώς λοιπόν προετοιμάζονταν για τούτα, έστειλαν τον Επικυδίδα στον Αγησίλαο. Μόλις έφτασε τούτος, διηγήθηκε στον Αγησίλαο πώς έχουν τα πράγματα, και ότι η πόλη τον διατάζει να σπεύσει γρήγορα σε βοήθεια της πατρίδας. Ο Αγησίλαος, όταν άκουσε αυτά, στενοχωρήθηκε πολύ, σκεπτόμενος ποιες τιμές και ποιες ελπίδες έχασε, αλλά, αφού συγκάλεσε τους συμμάχους τους, δήλωσε όσα πρόσταζε η πόλη, και είπε ότι είναι ανάγκη να σπεύσει σε βοήθεια της πατρίδας. «Αν όμως εκεί τα πράγματα πάνε καλά» είπε «άνδρες σύμμαχοι, να ξέρετε ότι δε θα σας λησμονήσω, αλλά και πάλι θα γυρίσω, να κάνω όσα μου ζητήσετε». Ακούγοντας τούτα πολλοί δάκρυσαν, όλοι όμως ψήφισαν να προσφέρουν βοήθεια στη Λακεδαίμονα μαζί με τον Αγησίλαο. Και αν εκεί πάνε όλα καλά, να τον πάρουν πάλι μαζί, για να έρθουν στην Ασία. Ξενοφών, Ελληνικά, Δ, ΙΙ, 1-4 (μετ. Α. Παπαγεωργίου)
Βοιωτικός-Κορινθιακός πόλεμος	Ο Αγησίλαος διά ξηράς επανέρχεται στην Ελλάδα και νικά το στρατό του αντισπαρτιατικού συνασπισμού στην Κορώνεια (394 π.Χ.). Οι Σπαρτιάτες διατηρούν την ηγεμονία τους στην ηπειρωτική Ελλάδα, όμως η κυριαρχία τους στο Αιγαίο και στις μικρασιατικές ακτές είχε χαθεί οριστικά. Ο Αθηναίος στρατηγός Κόνων ναυπηγεί, με περσικά χρήματα, πλοία και συντρίβει το σπαρτιατικό στόλο στην Κνίδο (394 π.Χ.). Μετά τη ναυμαχία επιστρέφει στην Αθήνα και ανοικοδομεί, πάλι με περσικά χρήματα, τα τείχη των Αθηνών. Νέοι αντισπαρτιακοί συνασπισμοί σχηματίζονται και πολεμικές επιχειρήσεις, διεξάγονται μέχρι το 386 π.Χ.
Η Ανταλκίδειος ειρήνη Ο ναός της Αρτέμιδας στην Αυλίδα. Εδώ θυσίασε ο Αγησίλαος πριν αναχωρήσει για τη Μικρά Ασία.	Όλες οι ελληνικές πόλεις, εξουθενωμένες από τους συνεχείς πολέμους, ποθούσαν την ειρήνη. Την τάση αυτή εκμεταλλεύεται η Σπάρτη για να αποκτήσει πάλι την εύνοια των Περσών. Ο Σπαρτιάτης Ανταλκίδας πείθει το βασιλιά Αρταξέρξη να προτείνει ένα σχέδιο ειρήνης (386 π.Χ.) το οποίο, αν γινόταν δεκτό, θα έθετε τέρμα στους μακροχρόνιους πολέμους. Ο Ξενοφών στα «Ελληνικά» του έχει διασώσει το σχέδιο της συνθήκης. Την εφαρμογή των όρων της ειρήνης ανέλαβαν οι Σπαρτιάτες, οι οποίοι τον επόμενο χρόνο συγκάλεσαν πανελλήνιο συνέδριο. Όλες οι πόλεις δέχτηκαν, μετά από πολλούς δισταγμούς, την ειρήνη που καθιστούσε τους Πέρσες διαιτητές των ελληνικών πραγμάτων.
Η «ΕΙΡΗΝΗ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ», 386 π.Χ. Έτσι, όταν ο Τιρίβαζος παρήγγειλε να παρουσιαστούν όσοι ήθελαν να ακούσουν τους όρους της ειρήνης που στέλνει ο βασιλιάς, όλοι παρουσιάστηκαν αμέσως. Αφού συγκεντρώθηκαν, ο Τιρίβαζος τους έδειξε τις σφραγίδες του βασιλιά και διάβασε όσα ήταν γραμμένα. Το περιεχόμενο ήταν το εξής: «ο βασιλιάς Αρταξέρξης νομίζει ότι είναι δίκαιο οι πόλεις της Ασίας να ανήκουν σ’ εκείνον και από τα νησιά οι Κλαζομενές και η Κύπρος. Οι άλλες ελληνικές πόλεις, μεγάλες και μικρές, να είναι αυτόνομες, εκτός από τη Λήμνο, την Ίμβρο και τη Σκύρο. Τούτες να ανήκουν στους Αθηναίους, όπως και παλιά. Όποιοι δεν δεχτούν την ειρήνη αυτή, εγώ θα τους πολεμήσω μαζί με κείνους που τη δέχονται και κατά ξηρά και κατά θάλασσα με πλοία και με χρήματα.» Ξενοφών, Ελληνικά, Ε, Ι, 30-31 (Μετ. Α. Παπαγεωργίου)
Β’ Αθηναϊκή συμμαχία	Η Ανταλκίδειος ειρήνη δεν έφερε τη γαλήνη στον ελληνικό κόσμο. Πολλές ναυτικές και νησιωτικές πόλεις έβλεπαν με συμπάθεια την ανασύσταση της Αθηναϊκής συμμαχίας. Έτσι, σε συνέδριο που συγκαλείται στην Αθήνα το 378 π.Χ., και στο οποίο μετέχουν πολλές νησιωτικές πόλεις, αναγγέλλεται επίσημα η οργάνωση της Β’ Αθηναϊκής συμμαχίας.
	Ερωτήσεις-Δραστηριότητες 1. Είναι γνωστό ότι κάθε κράτος εφαρμόζει την πολιτική που εξυπηρετεί τα συμφέροντά του. Το ίδιο έκαναν και οι Πέρσες παρεμβαίνοντας στην Ελλάδα. Ποια σφάλματα των ελληνικών πόλεων εκμεταλλεύτηκαν; Να συγκρίνετε τη θέση των ελληνικών πόλεων απέναντι στην Περσία τον προηγούμενο αιώνα. 2. Έχει υποστηριχθεί ότι οι Πέρσες πέτυχαν με τη διπλωματία (βλ. παράθεμα: «Η “Ειρήνη του βασιλέως”», 386 π.Χ.) ό,τι δεν πέτυχαν με τα όπλα. Μπορείτε να εξηγήσετε τη φράση «Η διπλωματία αποτελεί συνέχιση του πολέμου με άλλα μέσα»; 3. Ποια διαφορά από πλευράς συνεπειών έχει ο εμφύλιος πόλεμος από έναν πόλεμο με εξωτερικό εχθρό; (Χρήσιμες πληροφορίες μπορούν να αντληθούν από ανθρώπους μεγάλης ηλικίας με εμπειρίες από τον πόλεμο του 1940 και τον Εμφύλιο [1946-1949]).

 

 

 

4. Η ΚYΡIΑΡΧIΑ ΤΗΣ ΘΗΒΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Η κατάσταση στη Θήβα Λεύκτρα: βάθρο από το τρόπαιο που έστησαν οι Θηβαίοι σε ανάμνηση της μάχης που οδήγησε στην πτώση της σπαρτιατικής ηγεμονίας.	Στον Πελοποννησιακό πόλεμο η Θήβα είχε ταχθεί με το μέρος της Σπάρτης, αλλά μετά τη λήξη του πρωτοστατεί στους συνασπισμούς εναντίον της πρώην συμμάχου της. Στο εσωτερικό η πόλη σπαράσσεται από διαμάχες ανάμεσα σε αριστοκρατικούς και δημοκρατικούς. Το πρώτο όμως μισό του 4ου αιώνα π.Χ. δύο προσωπικότητες που ανήκουν στον δημοκρατικό χώρο, ο Πελοπίδας και ο Επαμεινώνδας, οδηγούν τη Θήβα στο κέντρο των ιστορικών εξελίξεων.
Πελοπίδας - Επαμεινώνδας	Το 382 π.Χ. η Σπάρτη ανατρέπει με στρατιωτική επέμβαση το δημοκρατικό πολίτευμα της Θήβας και παραδίδει την εξουσία στους ολιγαρχικούς. Το 379 π.Χ. οι Θηβαίοι δημοκρατικοί, με αρχηγό τον Πελοπίδα, ανατρέπουν τους ολιγαρχικούς και αποκαθιστούν το δημοκρατικό πολίτευμα. Ο Πελοπίδας, συγκροτεί έναν αξιόμαχο στρατό με κύριο πυρήνα ένα σώμα από 300 άνδρες, τον Ιερό Λόχο. Οι άνδρες του Ιερού Λόχου συνδέονται μεταξύ τους με στενή φιλία και είναι πρόθυμοι να δώσουν τη ζωή τους για τη Θήβα. Δίπλα στον Πελοπίδα βρίσκεται ο νεότερος Θηβαίος στρατηγός Επαμεινώνδας, μία από τις λαμπρότερες στρατιωτικές φυσιογνωμίες του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Ο στρατός των Θηβαίων συγκρούεται επανειλημμένα με τους Σπαρτιάτες και κατορθώνει να αποκρούει τις επιθέσεις τους.
Η μάχη στα Λέυκτρα	Το 371 π.Χ., στα Λεύκτρα της Βοιωτίας, ο στρατός των Σπαρτιατών συντρίβεται. Ο ίδιος ο βασιλιάς Κλεόμβροτος, ο οποίος οδηγούσε το στράτευμα, φονεύεται. Η στρατιωτική μεγαλοφυΐα του Επαμεινώνδα, ο οποίος εφάρμοσε στη μάχη το στρατηγικό σχέδιο της λοξής φάλαγγας, οδήγησε τους Θηβαίους στη νίκη.
Η μάχη στη Μαντίνεια	Ο θρίαμβος στα Λεύκτρα ανοίγει νέους ορίζοντες δράσης για τον Επαμεινώνδα. Εκστρατεύει στην Πελοπόννησο και φθάνει μέχρι τη Λακωνική. Το 370 π.Χ. ιδρύει τη Μεγαλόπολη και την καθιστά πρωτεύουσα της Αρκαδικής συμπολιτείας. Συγχρόνως, η Θήβα δρα προς τη Θεσσαλία. Εκεί, σε μια μάχη, ο Πελοπίδας σκοτώνεται. Ο Επαμεινώνδας συνεχίζει μόνος. Το 362 π.Χ. επιχειρεί μία νέα εκστρατεία στην Πελοπόννησο, απειλώντας και την ίδια τη Σπάρτη, την οποία υπερασπιζόταν ο γέρος βασιλιάς Αγησίλαος. Στη μάχη στη Μαντίνεια (362 π.Χ.), οι Θηβαίοι νίκησαν, αλλά ο Επαμεινώνδας έπεσε νεκρός. Μετά τον θάνατο του Επαμεινώνδα, εγκατέλειψαν την Πελοπόννησο και η Θήβα έπαψε να παίζει πρωτεύοντα ρόλο στα ελληνικά πράγματα.
ΟΙ ΔΥΟ ΑΝΔΡΕΣ ΠΟΥ ΑΝΕΔΕΙΞΑΝ ΤΗ ΘΗΒΑ Ήσαν κι οι δυο τους το ίδιο πλασμένοι για την κάθε αρετή, με τη διαφορά πως ο Πελοπίδας έβρισκε μεγαλύτερη ευχαρίστηση στη γυμναστική, ενώ ο Επαμεινώνδας στη μάθηση και τις ώρες που ξαδειάζανε, τις διαθέτανε, ο πρώτος συχνάζοντας στις παλαίστρες και στα κυνήγια, ενώ ο άλλος ακούοντας κάτι και φιλοσοφώντας. Από τα πολλά και καλά φυσικά που είχαν κι οι δυο τους, τέτοια που να οδηγούν στη δόξα, κανένα δε θεωρούν, όσοι έχουν μυαλό, σπουδαιότερο από το ότι μέσα σε τόσους αγώνες και σε τόσες στρατιωτικές και πολιτικές ηγεσίες διαφύλαξαν μεταξύ τους απ’ αρχής μέχρι τέλους σταθερά μιαν απείραχτη αγάπη και φιλία. Πλούταρχος, Πελοπίδας, IV, (μετ. Α. Λαζάρου)
Η ΝΕΑ ΤΑΚΤΙΚΗ Η βασική ιδέα της νέας τακτικής έγκειται στο ότι η κύρια δύναμη του στρατού συγκεντρώνεται στην επιθετική πτέρυγα σε τόσο βάθος, ώστε η διάσπαση των γραμμών του εχθρού να πετύχει οπωσδήποτε, ενώ η ασθενέστερη αμυντική πτέρυγα περιορίζει όσο είναι δυνατό τη δράση της, έως ότου κριθεί η μάχη από την άλλη˙ η πτέρυγα που νίκησε στρέφεται κατόπιν προς το κέντρο, ενώ η αμυντική περνά στην επίθεση και ο εχθρός περισφίγγεται και από τις δύο πλευρές. Στα Λεύκτρα ο Επαμεινώνδας ενήργησε την επίθεση με την αριστερή πτέρυγα του πεζικού του που είχε παραταχθεί σε εξαιρετικά μεγάλο βάθος (50 ανδρών) εναντίον της δεξιάς πτέρυγας του εχθρού (με βάθος 12 ανδρών) που διοικούσε ο Κλεόμβροτος. Ulrich Wilcken, Αρχαία ελληνική ιστορία (μετ. Ι. Τουλουμάκου), Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 1976, σελ. 273 Την τακτική αυτή αξιοποίησε ο Μ. Αλέξανδρος και αργότερα ο Μ. Φρειδερίκος και ο Χίντεμπουργκ στη διάρκεια του Α’ Παγκόσμιου πολέμου.
	Ο Ξενοφών τελειώνει τα «Ελληνικά» του με την περιγραφή της μάχης στη Μαντίνεια και τονίζει ότι αληθινό χάος, « àκρισία », επικράτησε στην Ελλάδα μετά τον θάνατο του Επαμεινώνδα. Πράγματι, μετά το 362 π.Χ. καμία από τις τρεις πόλεις που είχαν διεκδικήσει την ηγεμονία στην Ελλάδα δεν ήταν σε θέση να τη διεκδικήσει εκ νέου. Η παρακμή ήταν γεγονός. Στην Πελοπόννησο και την Κεντρική Ελλάδα όλα έχουν αποτελματωθεί. Άλλες ελληνικές δυνάμεις, άφθαρτες, θα οδηγήσουν σε λίγο τον ελληνισμό σε νέα φάση της ιστορικής του πορείας.
	Ερωτήσεις-Δραστηριότητες 1. Εξηγήστε πώς η λοξή φάλαγγα ανέτρεψε τη μέχρι τότε τακτική της παράλληλης παράταξης. 2. Η Θήβα, παρά τις προσπάθειες του Επαμεινώνδα, δεν κατάφερε να συγκροτήσει ναυτικό. Ποιες αρνητικές συνέπειες είχε η έλλειψη αυτή στην πολιτική της για ηγεμονία στην Ελλάδα; Τι θα σήμαινε σήμερα για τη χώρα μας η αντίστοιχη έλλειψη ναυτικού (ή και αεροπορίας); 3. Αναζητήστε στοιχεία για τη συγκρότηση Ιερού Λόχου σε δύο κρίσιμες στιγμές της ελληνικής ιστορίας (Επανάσταση του 1821 και Β’ Παγκόσμιος πόλεμος). Δικαιολογήστε το γεγονός.
ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ Ο Πελοποννησιακός πόλεμος (431-404 π.Χ.) ουσιαστικά καταστρέφει ολόκληρη την Ελλάδα. Η νικήτρια Σπάρτη είναι αδύνατη και δεν μπορεί να επιβάλει την ηγεμονία της. Τέλος, ηττάται από τη Θήβα. Αλλά και αυτής της πόλης η λάμψη είναι εφήμερη. Το χάος κυριαρχεί στην Ελλάδα.
	Άσκηση αυτοαξιολόγησης Κάντε τη σωστή αντιστοίχιση: Αγησίλαος στρατηγός Αιγός Ποταμοί Επαμεινώνδας ναύαρχος Κορώνεια Κλέων βασιλιάς Μαντίνεια Λύσανδρος δημαγωγός Αμφίπολη