Λέξεις Κλειδιά: ελληνικός αποικισμός, ομηρικά έπη, ελληνικό αλφάβητο.
ΙΙ. ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ
ΚΕΦΑΛΑIΟ Γ'
Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΑΠΟ ΤΟ 1100 ΕΩΣ ΤΟ 800 π.Χ.
Η πτώση του μυκηναϊκού πολιτισμού επιφέρει μια αναστάτωση στην Ελλάδα, που διαρκεί περίπου τρεις αιώνες (1100-800 π.Χ.). Η περίοδος αυτή, παρά τις όποιες αναταράξεις, είναι γονιμότατη. Σε αυτή την περίοδο η Ελλάδα διαμορφώνεται φυλετικά, οι Έλληνες μορφοποιούν όλα εκείνα τα στοιχεία τα οποία θα τους επιτρέψουν να αναπτύξουν το δικό τους πολιτισμικό λόγο. Σημαντικότερα γεγονότα: ο πρώτος ελληνικός αποικισμός, η διαμόρφωση των ομηρικών επών και η επινόηση του ελληνικού αλφαβήτου.1. ΟI ΜΕΤΑΒΑΤIΚΟI ΧΡΟΝΟI |
||
Από το 1100 π.Χ. μέχρι περίπου το 950 π.Χ. η Ελλάδα βρίσκεται σε κρίση. Ο πληθυσμός μειώνεται δραστικά. Η οικονομία επανέρχεται σε πρωτογενή σχήματα, περιορίζεται στη γεωργία και την κτηνοτροφία και αποκτά μια καθαρά οικιακή μορφή. Η κεντρική εξουσία εξασθενεί, σχεδόν εξαφανίζεται. Η οργάνωση στηρίζεται περισσότερο στην οικογένεια, στο χωριό, στην ομάδα. | ||
|
||
Η διαμόρφωση των φυλετικών κοινοτήτων |
Η αληθινά δύσκολη αυτή περίοδος, κατά την οποία ο
ελληνικός κόσμος,
εξασθενημένος, έζησε αναδιπλωμένος στον εαυτό του, ήταν πολύ μικρή. Από
τα μέσα του 10ου αιώνα παρατηρείται μια τεχνολογική, δημογραφική και
πνευματική αναγέννηση. Με τις κινήσεις των ελληνικών φύλων που σημειώνονται κατά τη διάρκεια του 12ου αιώνα π.Χ. και την εγκατάστασή τους στις διάφορες περιοχές της Ελλάδας σταθεροποιείται η διανομή τους στην εδαφική έκταση και διαμορφώνονται τα μόνιμα πλέον χαρακτηριστικά τους. Ο γεωγραφικός παράγοντας έπαιζε πρωταρχικό ρόλο σε αυτές τις μετακινήσεις. Γενικώς, παρατηρείται μια κίνηση από τα βόρεια προς τα νότια. Οι Δωριείς, το τελευταίο ελληνικό φύλο που μετακινείται μαζικά, από την Πίνδο όπου ζούσαν, μετακινήθηκαν προς το Νότο και εγκαταστάθηκαν στην Πελοπόννησο και σε ένα τμήμα της Στερεάς. Στη συνέχεια προωθήθηκαν σε μερικές από τις Κυκλάδες (Μήλο, Θήρα) και αργότερα στην Κρήτη. Οι Θεσσαλοί, που ζούσαν και αυτοί στην περιοχή της Πίνδου, εγκαταστάθηκαν στη σημερινή Θεσσαλία, εξαναγκάζοντας τους παλαιούς κατοίκους της, Βοιωτούς και Αιολείς, τους μεν πρώτους να μετακινηθούν προς τη σημερινή Βοιωτία, τους δε δεύτερους να μεταναστεύσουν στη Λέσβο, στην Τένεδο και στα βόρεια της Μικράς Ασίας. Τέλος, οι Ίωνες των βόρειων παραλίων της Πελοποννήσου καταφεύγουν στην Αττική, στην Εύβοια και στις Κυκλάδες. Οι νέες κοινότητες είναι φυλετικές. Και το κράτος που δημιουργείται από τη συνένωση πολλών κοινοτήτων είναι φυλετικό. Αρχηγός του είναι ο βασιλιάς, ο οποίος εκλέγεται από τη συνέλευση των πολεμιστών. Αργότερα το αξίωμα μεταβάλλεται σε κληρονομικό. Η κυριότερη αρμοδιότητα του βασιλιά είναι η αρχιστρατηγία, γι’ αυτό στο αξίωμα του βασιλιά εκλέγεται ο ικανότερος πολεμιστής. |
|
Ο πρώτος ελληνικός
αποικισμός.
Ελληνικό
πλοίο προσεγγίζει σε άγνωστο, ίσως εχθρικό, τόπο.
Γεωμετρικό αγγείο του 8ου αιώνα (Μουσείο Ελευσίνας). |
||
Ο Πρώτος ελληνικός αποικισμός |
Όπως τονίσαμε προηγουμένως, οι Αιολείς, πιεζόμενοι από τους Θεσσαλούς, εγκαταστάθηκαν αρχικά στη Λέσβο και στην Τένεδο και στη συνέχεια ίδρυσαν αποικίες στο βόρειο τμήμα της μικρασιατικής παραλίας, σε μια περιοχή που εκτείνεται από την Τρωάδα στα βόρεια μέχρι τον κόλπο της Σμύρνης. Είναι η περιοχή της Αιολίδας. Οι Ίωνες ξεκινώντας από την Αττική, την Εύβοια και τη βορειοανατολική Πελοπόννησο εγκαταστάθηκαν στη Χίο, στη Σάμο και στο κεντρικό τμήμα των παραλίων της Μικράς Ασίας. Είναι η περιοχή που ονομάστηκε Ιωνία. Οι Δωριείς εγκαθίστανται στη Ρόδο, στην Κω και στο νότιο τμήμα των παραλίων της Μικράς Ασίας, όπου ιδρύουν τη δωρική εξάπολη. Οι πρώτοι Έλληνες άποικοι ασχολούνται στην αρχή με τη γεωργία. Γρήγορα όμως επιδίδονται στο εμπόριο και ταχύτατα οι ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας αναπτύσσονται σε εύρωστα εμπορικά κέντρα. Την οικονομική ανάπτυξη ακολουθεί η πολιτισμική άνθηση. |
|
Ο κόσμος των ομηρικών επών |
Οι Έλληνες του 10ου, 9ου και 8ου αιώνα π.Χ., της
αποκαλούμενης
“γεωμετρικής εποχής”, ενδιαφέρονται πολύ για το παρελθόν τους και
ασχολούνται με την αναζήτηση της ρίζας τους. Τα ομηρικά έπη αποτελούν
τυπικό παράδειγμα. Μορφοποιημένα στη στροφή από τον 9ο προς τον 8ο
αιώνα και στηριζόμενα σε μια προφορική παράδοση, τα ποιήματα αυτά έχουν
ως στόχο να ξαναζωντανέψουν το παρελθόν, την εποχή του Τρωικού πολέμου,
τον καιρό των βασιλέων και των ηρώων. Αντίθετα, η ρωγμή στο πολιτικό πεδίο είναι προφανής. Η ομηρική βασιλεία δεν έχει καμία σχέση με το γραφειοκρατικό σύστημα του μυκηναϊκού ανακτόρου. Αλλά και η ορολογία έχει αλλάξει γιατί ο ηγεμόνας στον Όμηρο ονομάζεται «βασιλεύς» και όχι άναξ, όπως στις πινακίδες της Πύλου. |
|
|
||
Στα ομηρικά έπη η πολιτική αστάθεια είναι συνεχής. Οι βασιλείς είναι πολυάριθμοι και απολύτως ανεξάρτητοι. Ο καθένας προσπαθεί να στηρίξει τη θέση του στο πλαίσιο ενός συστήματος υπερβολικά ανταγωνιστικού και συνεχώς πρέπει να αποδεικνύει τις ικανότητές του με κατορθώματα, ληστρικές επιδρομές που αποφέρουν μεγάλη λεία, με γιορτές και αγώνες ιδιαίτερα μεγαλοπρεπείς. Η κοινωνία, η ιεραρχία της οποίας στηρίζεται στην κατανομή της λείας, κυριαρχείται από ανισότητα και η διατήρηση της εξουσίας από τον ηγεμόνα δεν είναι ποτέ εξασφαλισμένη. Όλα αυτά τα στοιχεία ανταποκρίνονται περισσότερο στις συνεχείς αναταράξεις που ακολούθησαν την πτώση της μυκηναϊκής δύναμης και ταιριάζουν σε μια κοινωνία αγροτοποιμενική που ζει από τα προϊόντα της και από τις ληστρικές επιδρομές. Επομένως η Ιλιάδα και η Οδύσσεια περιγράφουν μια εποχή μεταγενέστερη της μυκηναϊκής, περίπου από τον 11ο μέχρι τον 8ο αιώνα π.Χ.. | ||
Ερωτήσεις-Δραστηριότητες
1. Γιατί εξασθενεί η κεντρική εξουσία
μετά την πτώση των μυκηναϊκών ανακτόρων;2. Πού εγκαθίστανται μόνιμα τα δωρικά φύλα κατά τον 12ο αιώνα π.Χ.; 3. Παρατηρήστε την εικόνα με το πλοίο. Παίρνοντας αφορμή από τη λεζάντα, αναφέρετε δυσκολίες που συνάντησαν οι άποικοι. 4. Ποιας κοινωνίας την εικόνα μας δίνουν τα ομηρικά έπη; |
2. Η ΠΟΛIΤIΣΜIΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ |
||
Ο κόσμος των ομηρικών επών | Η Γραμμική γραφή Β είχε εξαφανιστεί μαζί με την πτώση των μυκηναϊκών ανακτόρων. Όμως, το δεύτερο μισό του 8ου αιώνα π.Χ. μία νέα γραφή εμφανίζεται στον ελληνικό κόσμο. Είναι ένα αλφάβητο που προέρχεται από το φοινικικό, αλλά με πολλές προσαρμογές και παραλλαγές. Το φοινικικό αλφάβητο δεν περιέχει παρά μόνο σύμφωνα. Είναι δυνατόν να αποδοθεί μια σημιτική γλώσσα γραπτώς χωρίς φωνήεντα, γιατί κυρίως τα σύμφωνα δημιουργούν τη ρίζα της συλλαβής. Όμως, αυτό είναι αδύνατον να συμβεί σε μια ινδοευρωπαϊκή γλώσσα, όπως η ελληνική, όπου τα φωνήεντα καθορίζουν τη φωνητικότητα της συλλαβής. | |
|
||
Η τέχνη
Από το φοινικικό στο λατινικό αλφάβητο. Με
γέφυρα το ελληνικό (βλέπε και σελίδα 19) Ποια η
ομοιότητα
ανάμεσα στα δύο αλφάβητα;
|
Γεωμετρική
αντρική μορφή
που κρατούσε δόρυ στο δεξί και χαλινάρια αλόγου στο αριστερό χέρι. Από την Ολυμπία. Οι Έλληνες, επειδή το φοινικικό αλφάβητο είχε πολλά σύμφωνα, πήραν μερικά από αυτά και τα μετέτρεψαν σε φωνήεντα. Με το σύστημα αυτό συντελείται μια σημαντική πρόοδος γιατί για πρώτη φορά, στη γραφή, οι ήχοι μεταδίδονται με φωνήεντα και σύμφωνα. Αυτή η απλοποίηση δημιούργησε τις προΰποθέσεις, ώστε η γραφή να γίνει κτήμα περισσότερων ανθρώπων και όχι μόνο λίγων γραφέων. Τώρα αρκετοί άνθρωποι αποκτούν τη δυνατότητα να διαβάζουν και να γράφουν, να συμμετέχουν γενικότερα στη γνώση και στον πολιτισμό. Από το ελληνικό αλφάβητο γεννήθηκε το λατινικό. Η τέχνη που δημιουργήθηκε από τον 11ο έως και τον 8ο αιώνα π.Χ. ονομάζεται γεωμετρική από τα γεωμετρικά κοσμήματα στα πήλινα αγγεία. Γεωμετρικές είναι, επίσης, και οι μορφές των ανθρώπων και των ζώων, είτε είναι ζωγραφισμένες επάνω σε αγγεία είτε είναι πήλινα ή χάλκινα ειδώλια. |
|
Αναπαράσταση μέρους του τείχους και του γεωμετρικού οικισμού της Αρχαίας Σμύρνης |
Επίθεση σκυλιών σε ελάφι. Χάλκινο σύμπλεγμα από την Ολυμπία με χαρακτηριστικές γεωμετρικές φόρμες 8ος αι. π.Χ. Η γεωμετρική τέχνη δεν εμφανίζεται ξαφνικά στα κέντρα της Ελλάδας. Αντίθετα, οι απλές κυματιστές γραμμές και οι σπείρες που ζωγραφίζονταν με το χέρι πάνω στα αγγεία της μυκηναϊκής εποχής μετατρέπονται σε ομόκεντρους κύκλους και ημικύκλια ζωγραφισμένα με μεγάλη ακρίβεια με τη βοήθεια του διαβήτη. Σταδιακά τρίγωνα, ρόμβοι, μαίανδροι, κλιμακωτά σχέδια και άλλα απλώνονται σε ολόκληρη την επιφάνεια των αγγείων, σχηματίζοντας ένα πυκνό δίχτυ. Αργότερα, σειρές ομοιόμορφων ζώων, καθώς και παραστάσεις σχετικές με το θάνατο μαζί με γεωμετρικά κοσμήματα διακοσμούν τα μεγαλύτερα αγγεία που χρησιμοποιούνταν σαν σήματα* τάφων. Προς το τέλος της εποχής εμφανίζονται δειλά-δειλά και μυθολογικά θέματα. |
|
Αντίθετα με τη μινωική και τη μυκηναϊκή εποχή τώρα
αρχίζουν να
ανεγείρονται μεγάλοι ναοί για τη λατρεία των θεών. Οι τοίχοι
αποτελούνται από λίθους στο κάτω μέρος τους, πλίνθους ψηλότερα και
έχουν επίπεδες ή σαμαρωτές στέγες από πηλό και κλαδιά. Μερικοί ναοί,
όπως το Ηραίο της Σάμου, είναι μεγάλοι και μακρόστενοι με μία κεντρική
σειρά από κολόνες –κίονες– και βάθρο για το άγαλμα της θεάς. Σιγά-σιγά
ορισμένα ιερά (Δελφοί, Δωδώνη, Ολυμπία) αρχίζουν να αποκτούν πανελλήνιο
χαρακτήρα. Τα σπίτια της εποχής είναι μικρά, το ίδιο και οι οικισμοί. Συνήθως χτίζονται σε υψώματα για να προστατεύονται από τους εχθρούς και μερικοί είναι επιπλέον οχυρωμένοι με ισχυρά τείχη. |
||
Ερωτήσεις-Δραστηριότητες
1. Γιατί η επινόηση του ελληνικού
αλφαβήτου θεωρείται σταθμός για την όλη πορεία του πολιτισμού;2. Πόσα είδη γραφής έχουμε γνωρίσει; Πώς εξελίσσονται; 3. Από τι διακρίνουμε ένα γεωμετρικό αγγείο; |
||
Γεωμετρικός κρατήρας με εκφορά νεκρού και πομπή αρμάτων. Οι μορφές παριστάνονται εντελώς σκοτεινές, χωρίς λεπτομέρειες. (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο) |
|
|